Langs ’s-Heren wegen

Heemkronijk jaar:2008, jaargang:47, nummer:3, pag:53 -59

LANGS ’s HEREN WEGEN 

door: Piet Brock, Hans Lijbers en Piet Willems

Inleiding

Langs wegen en straten zijn op allerlei plaatsen gedenktekens te vinden in de vorm van een kruis. Met name in streken waar een groot deel van de bevolking katholiek is. Ook in ons heemgebied staat een aantal van deze wegkruisen. Voor zover bekend dateren de oudste van omstreeks 1929.  

Kruis en wegkruis

In de loop van de tijd zijn kruisen verschillend van vorm en grootte vervaardigd. Ze komen al vanaf het begin van de menselijke beschaving in de meeste culturen voor als sacraal symbool of als sierelement. Doordat Jezus de kruisdood stierf, is het kruis een bijna exclusief christelijk teken geworden. Met name het Latijnse kruis, bestaande uit een verticaal stuk hout, metaal, steen of paal, met daaraan bevestigd een kortere horizontale dwarsbalk, is bekend geworden als een christelijk religieus symbool. Zo’n kruis was oorspronkelijk een oosters martelwerktuig waaraan de veroordeelde werd vastgebonden of vastgespijkerd. Het is uiteindelijk ook door de Romeinen overgenomen en naderhand als symbool door de christenen gebruikt. Wanneer het lichaam van Jezus, het corpus, eraan is bevestigd, wordt het kruis(beeld) wel een crucifix genoemd. Rooms-katholieken gebruiken vaker de crucifix om de opoffering van Jezus te benadrukken, terwijl protestanten gewoonlijk de voorkeur geven aan het lege kruis om de wederopstanding te symboliseren.  

Er zijn langs wegen en straten echter ook kruisen uit het volksgeloof bekend, zoals moordkruisen en afweerkruisen. Waar iemand werd vermoord, plaatste men vaak een kruis. In het volksgeloof werd het kruis in louter magische zin gebruikt, bijvoorbeeld tegen  heksen en nachtmerries. Men geloofde dat de geesten der gestorvenen bijeenkwamen op het  kruispunt van wegen. Na de kerstening is het gebruik van kruisen als afweermiddel tegen  
onheil wijd en zijd verspreid. In de Achterhoek en Twente staan op verschillende  plaatsen kroezebomen (kruisbomen), die dienden als grensbaken, als teken van gerechtigheid of als symbool voor de dorpsgemeenschap. Ook staan op sommige plaatsen nog zeer oude hagelkruisen, opgericht om het gewas te beschermen, vooral tegen hagel. De gewoonte om op een kruising van wegen een wegkruis aan te brengen stamt vermoedelijk uit de periode onmiddellijk na de kerstening. Kruiswegen waren bij de heidenen van belang als plaatsen waar de geesten woonden. Deze plaatsen werden gekerstend door er een kruis neer te zetten. Ook tegenwoordig worden nog kruisen langs de weg geplaatst, bij wijze van een bepaalde devotie, als teken van dankbaarheid voor de vrijwaring van oorlogsleed of ter herinnering aan personen die door een verkeersongeluk om het leven zijn gekomen.  

De vroegste wegkruisen in ons heemgebied dateren uit de tijd van het Rijke Roomse Leven. Het genoemde begrip is in katholiek Nederland de aanduiding voor ongeveer de periode 1860-1960 (na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 tot aan het begin van het Tweede Vaticaans Concilie in 1962). Toen beleefde de katholieke cultuur door het benadrukken van katholieke identiteit, door de gerichtheid op Rome en dankzij een rijke liturgie een ongekende bloei. De emancipatie van de katholieken bereikte in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw haar hoogtepunt. Katholieken keerden zich in die periode ook tegen de Sovjetunie en het communisme met zijn geloofsvervolgingen. Er zijn in het begin van de jaren dertig, vooral door toedoen van A.W. van Thiel (18701955), mededirecteur van de N.V. Gebr. Van Thiel’s Draadnagel-, Klinknagel- en Moerboutenfabrieken in Helmond, op talloze plaatsen langs de weg kruisen geplaatst als

   54

‘Teken der Verlossing’. Onder het motto ‘Brabant voor Christus bewaren’ door het comité ‘Het Kruis langs de weg’ financierde Van Thiel als initiatiefnemer van dit comité in 1929 vele wegkruisen in de Brabantse dorpen.    

De legendarische A.W. van Thiel had in Helmond en omstreken de bijnaam Pasturke Van Thiel,.die hij dankte aan een niet voltooide opleiding tot priester en aan de demonstratieve manier waarop hij het katholieke geloof naar buiten bracht. Het plaatsen van wegkruisen bezielde hem zozeer dat hij vóór zijn overlijden bepaalde dat op zijn grafsteen geen andere tekst mocht staan dan ‘Het kruis langs de openbare weg pleite voor ons in het oordeel’. Ook na het verdwijnen van de genoemde stichting verrezen her en der wegkruisen in Brabant. 

Het kruisbeeld langs de Somerenseweg in Heeze

Ook in Heeze is rond 1930 door de buurt van Ginderover een kruisbeeld langs de weg geplaatst op het kruispunt Ginderover- Sterkelseweg. De gebroeders Van Werde waren de initiatiefnemers.Mevr. P. Adams (1918) vertelt dat je, komend van Ginderover, recht op het kruisbeeld uitkeek. Het stond in een perkje dat met een ligusterheg was omgeven. Achter het kruis lag een gemetselde brandput. Vanwege een reconstructie van de 
weg Heeze-Sterksel is het kruisbeeld verplaatst naar de Somerenseweg. Twee jaar geleden zijn het kruisbeeld en kruis door de gemeente  gerestaureerd. Christus is afgebeeld als de lijdende Christus met een doornenkroon op het hoofd. De voeten zijn over elkaar aan het   

kruis genageld en de zijdewond is rechts op het lichaam aangebracht. Dit hield verband met de tekst uit de bijbel van Ezechiël 47-2. Daar staat: “Ik zag het water dat vloeide uit de tempel aan de rechterzijde.” In verband met de opvatting dat de Kerk uit Christus’ zijdewond geboren werd, lag het dus voor de hand, dat men deze wond rechts aanbracht. Alle wonden zijn met bloed omgeven. Christus’ hoofd neigt naar rechts, naar Maria en naar ‘de goede moordenaar’. Maria en de goede moordenaar zijn ook het symbool van de Kerk. Vandaar dat Maria en de goede moordenaar zich rechts van het kruis bevinden.

   55

Op de Bergeijkse Dijk staat ook een kruisbeeld. Het wordt de ‘Verkeerde Lieve Heer’ genoemd omdat Christus daar naar links kijkt. 

Het kruisbeeld bij de rijksweg A67

in Heeze Langs de weg van Eindhoven naar Venlo (A67) staat nog een kruisbeeld op Heezer grondgebied. Geen misverstand, het kruisbeeld staat wel in Heeze maar het is een GELDROPS KRUISBEELD. Dit staat duidelijk met hoofdletters op het informatiebord. En terecht. Komend van Venlo is het voor de oplettende voorbijganger waar te nemen aan de overkant van de weg, verscholen tussen het groen van de bomen. Als je met de fiets over de Rul rijdt naar de   

Plaetse toe en daar links afslaat richting Geldrop, zie je het kruisbeeld op het einde van de weg, zowat tegen de A67 aan. Op het informatiebord lees ik: ‘GELDROPS KRUISBEELD’. Het kruis is afkomstig van de Mierloseweg. Het corpus is in 1929 gemaakt en heeft tot 1966 in de (toen afgebroken) St. Michaëlkerk te Zwolle gehangen. Van daaruit is het naar deze plaats gebracht. In 1981 is het door Geldroppenaar Chris Dekkers gerestaureerd. Vrijwilligers zorgen sindsdien voor het onderhoud. En onderhouden wordt het. De vrijwilligers verdienen ons aller waardering. Zelden heb ik de laatste jaren zo’n goed verzorgd kruisbeeld gezien en een zo mooi bijgehouden perk. De informatie erbij is uitstekend. Bovendien mag iedere bezoeker een mooie prentbriefkaart, waarop Christus is afgebeeld, meenemen. Op deze kaart staat onder andere een oude Ierse pelgrimszegen:

Voor de reis wens ik je dat de weg je tegemoet komt, de wind steeds in je rug is, de zon je gezicht verwarmt en zachte buien je velden beregenen. En dat God, tot ons weerzien, je bewaart in de palm van zijn hand.  

Het corpus toont ons de gestorven Christus, die zijn hoofd met geloken ogen voorover buigt. Het beeld is symmetrisch opgebouwd. Het met doornen gekroonde hoofd buigt recht naar voren. De twee identieke armen maken een rechte hoek met het lichaam. De gelijke voeten staan naast elkaar op dezelfde wijze op de voetensteun. Zelfs de lendenschort heeft links en rechts dezelfde plooivormen en waarschijnlijk om de symmetrie niet te verbreken is ook rechts de

  56

zijdewond niet aangebracht. Het devote kruisbeeld, het verzorgde geheel en de natuurlijke omgeving nodigen de wandelaar of fietser uit tot bezinning en gebed. 

Kruisbeelden langs de weg in Leende

Leende telt twee kruisbeelden langs de weg. Deze zijn geplaatst aan de invalswegen. Het kruisbeeld in Oosterik staat op het kruispunt waar Heeze en Sterksel op Leende aansluiten en bij het beeld op het Oranjeplein komt de weg van Maarheeze het dorp in. Beide kruisbeelden zijn geplaatst in 1930 en geschonken door onbekende gevers. De kruisen samen kostten toentertijd ƒ 450,-. Het corpus van het Oranjeplein werd in de loop der jaren zo aangetast door weer en wind dat het verbrokkelde en in stukken uiteenviel. Op 27 mei 1988 werd opnieuw een kruisbeeld ingezegend. Dit kruisbeeld kon tegen   

vervoerskosten van het internaat De Ruwenberg te Sint-Michielsgestel worden overgenomen. Het kruisbeeld is nog niet zolang geleden gerestaureerd. Toch vertonen beide benen van het beeld scheuren waardoor oranje-bruine roestsporen te zien zijn. Het kruisbeeld langs de Oostrikkerstraat werd in 1988 door baldadigheid vernield. De buurt legde zich hier niet bij neer en door gezamenlijke inspanning werd in 1989 het kruisbeeld hersteld. Beide buurtschappen dragen zorg dat hun kruis en bloemenperkje er altijd netjes uitzien.