De bouwgeschiedenis van het Liefdegesticht St. Nicasius uit 1881 (2)

Heemkronijk jaar:2016, jaargang:55, nummer:3, pag:47 -56

De bouwgeschiedenis van het Liefdegesticht St. Nicasius uit 1881 (2)

door: Jo Schiffelers

De gebouwen van de zusters in oorlogstijd

Aan het begin van de mobilisatie in oktober 1939 werden klaslokalen van de bewaarschool door Nederlandse officieren gevorderd om er een noodhospitaal in te richten. Ook Heeze kreeg in die tijd te maken met de inkwartiering van Nederlandse soldaten. De vordering was echter maar van korte duur. Daarna werd echter weer ruimte gevorderd in de meisjesschool. Het zal voor de zusters toch wel even vreemd zijn geweest. In plaats van kinderen liepen er mannen met laarzen door het gebouw en ook de stilte zal anders zijn geweest. De zusters zullen zich in die tijd niet verzet hebben en ook goed gezorgd hebben voor de militairen. De legereenheid verdween echter op 10 april 1940 en volgens de annalen gaven de zusters op 1 mei 1940 weer les.

Gedurende de oorlog zelf kreeg men slechts te maken met een vordering van een week.

Bij de bevrijding werd bij de zusters een  noodhospitaal ingericht om de eerste gewonden te verzorgen. Ook de school werd gevorderd en al snel werden er tientallen gewonden verzorgd. De hospitaalfunctie verlegden de geallieerden daarna meer naar Providentia in Sterksel.

Daarna kreeg men nog te maken met de opvang van mensen die van elders geëvacueerd werden. Op 16 augustus 1945 legden de zusters vast dat ze weer in hun eigen huishouden waren en alles weer z’n normale gang ging.

Hoe zag het tehuis er voor 1952 uit?

Hoewel na de invoering van de Woningwet 1901 aan het pand verbouwingen werden uitgevoerd, ontbreken in het archief van de gemeente oudere vergunningen. Gelukkig is in 1952 een tekening gemaakt met de bestaande situatie (zie afbeelding 1). Deze tekening werd gemaakt om te komen tot een vernieuwing van het gebouw. [1]

Alle vloeren waren uitgevoerd met houten planken. We bespreken de tekening van links naar rechts gezien vanuit de achterzijde. In het hoofdgebouw is voor de twee ruimtes onder de kapel op de verdieping geen functie aangegeven. Deze ruimtes waren wel in gebruik door de zusters. De tekening geeft wel aan, dat restanten van de toren van de Waterstaatskerk niet alleen vanaf de begane grond tot en met de verdieping aanwezig waren in de voorgevel. Maar ook de uitbouw aan de kerkzijde was tegen de zijmuur van de kerktoren gebouwd (T zie afb. 1 en 5). Deze delen van de torenmuur zijn anno 2016 ook nog aanwezig in het gebouw. In de buitengevel is te zien, dat het torenrestant iets voor de rest van het gebouw staat. De uitbouw links is gebouwd in 1934 en is vervolgens weer via een zogenaamde kloostergang verbonden met de huidige kerk (0). Rechts van de voormalige kerktoren lagen twee kamers die een functie hadden als spreekkamer (1 zie afb. 1). Links was dan nog een ruimte voor de zusters (2). De vleugel geheel links die aan de tuinzijde naar achteren liep, was in gebruik als tijdelijke huishoudschool (3). Eerder zal hier de bewaarschool zijn geweest met het begin van de meisjesschool.

Alle ruimtes sloten aan op een gang die van links naar rechts liep (4).

Achter deze gang lag aan de kerkzijde een kleine uitbouw die niet verder benoemd is (5). Achter de oorspronkelijke achtergevel heeft tussen de twee zijvleugels een uitbreiding plaatsgevonden. In dit deel was de waskeuken en een ruimte voor de zusters (6). Achter deze ruimtes lag het onbebouwde binnenplein (7). Het gebouw was aanvankelijk geen gesloten carré. Tussen de achtervleugel en de rechterzijvleugel was een opening voor onder andere de bevoorrading. Deze opening werd in 1954 overvleugeld en er kwam een grote poort in te hangen (8). De doorgang was een verbinding met de kloostertuin en de binnentuin.

Afb. 1 Tekening situatie 1952 begane grond (Gemeente Heeze-Leende).

De beide zijvleugels waren aanvankelijk uitgevoerd in één bouwlaag met kap. De zolders in de kap zullen tot 1952 geen andere functie hebben gehad dan berging en eventueel slaapzolder want er zijn geen andere functies ingevuld.

In de vleugel links (naast de kerk) waren op de begane grond achtereenvolgens: twee ruimtes met een keukenfunctie (9); daarna een zitkamer voor vijf vrouwen met aansluitend twee kleine slaapzalen voor vrouwen (10); daarna kwam een zitkamer voor vijf mannen en een slaapzaal voor vijf mannen (11).

Gescheiden door een gang lag er vervolgens de ziekenzaal (12) die meteen het begin was van de achtervleugel (13). In de achtervleugel lagen twee ruimtes waarvan geen functie is benoemd (14). Onder de rechtse ruimte lag in elk geval een kelder (15). Dit is de kelderruimte die teruggevonden werd bij het onderzoek op 30 december 2016.

In totaal konden er twintig gasten verblijven. Wanneer we zien dat in 1922 in het pand 34 bejaarden verbleven en er ook nog in totaal 14 zieken werden verpleegd, dan mag duidelijk, zijn dat andere ruimtes in het gebouw,met name de zolders, ook gebruikt werden als slaapzalen.

Op de eerste verdieping van het hoofdgebouw lag links de kapel (16 zie afb. 3) die in 1933/1934 werd gerealiseerd. Hoewel niet elke ruimte wordt benoemd, blijkt uit de tekening duidelijk dat op de verdieping de slaapzaal en andere ruimtes voor de zusters waren. De zolderruimte van het hoofdgebouw is niet nader beschreven.

Afb. 2 Plaats van de kelder met spaarbogen (pijl) (foto J. van Laarhoven)

Afb. 3 Tekening situatie 1952 verdieping (Gemeente Heeze-Leende). 

Situatie na 1954

Om de verbouwing in 1954 te kunnen realiseren moest de bewaarschool (kleuterschool) verplaatst worden naar de oude jongensschool naast het gemeentehuis in de Jan Deckersstraat.

Ook de ruimtes voor de schoolfuncties, aanvankelijk bewaarschool en leerschool en later vakschool en drie lokalen bewaarschool werden veranderd in benedenpension. De nieuwe huishoudschool werd in de huidige Pastoor Van der Voortlaan gebouwd.

Het jaar 1953 zou je een rommeljaar kunnen noemen. Tijdens de afbraak en herbouw moesten ook nog alle bewoners een verblijfplaats behouden.

Tussen 1952 en 1954 wordt een ingrijpende verbouwing/vernieuwbouw uitgevoerd. Deels maakt men gebruik van de oude gemetselde fundamenten en deels worden nieuwe zwaardere en lichtere funderingen aangelegd. De tekening lezen we vanaf de achterzijde van het gebouw. Aansluitend onder het hoofdgebouw worden onder de linkervleugel bij de kerk nieuwe kelders (17 zie afb. 5) aangelegd. Ook in het middengedeelte komt een nieuwe kelder te liggen (18). Bij het onderzoek op 30 december 2015 blijkt dat de oude kleinere kelders in de achtervleugel gewoon zijn opgevuld met grond. Ook wordt dan de wirwar van oudere en jongere fundamenten zichtbaar. De tekeningen van de situatie voor de afbraak en die van de in 1943 afgeronde bouwwerkzaamheden bevestigen een en ander. Ook enkele andere verbouwingen hebben hier nog aan bijgedragen, waarbij over bestaande muurresten heen werd gewerkt.

Afb. 4 In 2015 door de gemeente Heeze terug ontvangen van de toenmalige sloper (foto Gemeente Heeze-Leende). 

Afb. 5 Tekening nieuwe situatie 1954 begane grond (Gemeente Heeze-Leende).

Overigens werd bij de realisering van de geheel nieuwe rechter zijvleugel een gedeelte van de hoofdvleugel aangepast en verlaagd. In het hoofdgebouw ontstonden daardoor op de begane grond van links naar rechts spreekkamers (onder de kapel) (19 zie afb. 5) , een slaapkamer, nog twee slaapkamers, een zitzaal voor tien vrouwen en een trappenhuis. In het middendeel vinden we enkele douches, afwaskeuken en een paar kamers (20) zonder nadere aanduiding.

In de linker vleugel kwamen op de begane grond een grote keuken (21), bijkeuken (22), de refter (23)voor de zusters, de kamer voor de overste (24), een werkkamer (25) en aansluitend in elk geval ruimte voor mannen (26). Linksachter kwam tegen de pastorietuin een terras te liggen (27). 

Ook werd de kapel aangepast door een sacristie toe te voegen.

Na de verbouwing had alleen het oude kloostergebouw nog een zolder. De hoogte van het oude gebouw is ook de oorspronkelijke hoogte van dit deel van het gebouw.