grenskapel van heeze en leende
Heemkronijk jaar:1962, jaargang:1, nummer:3, blz.9 -11
DE GRENSKAPEL VAN HEEZE EN LEENDE
door: Dominicus de Jong: O.C.R.
De invoering van de protestantse godsdienst na 1629 en vooral tussen 1648 en 1670 heeft in de generaliteitslanden geen noemenswaardige vruchten afgeworpen. Het plan mislukte, omdat de katholieken naar vrije gebieden trokken en daar grenskapellen stichtten. De gelegenheid was er voor velen, omdat er nog verschillende stukken "buitenland" waren, zoals de baronie van Boxmeer, de graafschappen Bokhoven en Megen, Gemert en Cuyk, de baronie van Breda en o.m. Luyksgestel.
De Meierij van 's-Hertogenbosch is immuun gebleven voor het protestantisme, ook toen de staatsen zich door de val van Den Bosch in 1629 van de Meierij meester maakten en dit gebied in 1648, door de Vrede van Munster, kregen toegewezen.
Van een geregelde zielzorg kon in die tijd geen sprake zijn, maar ondanks het fel anti-katholicisme en de directe benoeming van een groot aantal predikanten voor dit gebied bleven vele priesters toch de diensten vieren, de zogenaamde "paepsche stoutigheden". Het katholicisme was echter uit de openbaarheid getreden, tot er in 1672 bij de inval der Fransen een mildere toestand ontstond, waardoor de huis- , slot- en grenskapellen kwamen te vervallen. Een zestal jaren kwam er een verademing. Daarna kon men de kerk officieel echter alleen in leven houden bij gratie van de staten. Aan die toestand is dan tenslotte na anderhalve eeuw, op 31 december 1795, een einde gekomen.
Tussen 1629 en 1648 hielden de katholieken zich tijdens godsdienstoefeningen schuil in huiskapellen waar in het geheim de H. Mis werd gelezen. Na 1648 werden echter verschillende grenskapellen of heikerken, buiten het gebied der staten, opgericht.
In tegenstelling tot de bisschoppen van Gent en Antwerpen heeft de prins-bisschop van Luik geen invloed kunnen uitoefenen op het stichten van grenskapellen al heeft hij toch wel meegewerkt. Het waren uiterst primitieve grenskapelletjes, die onmiddellijk na de vrede van Munster zijn ontstaan. Men had hiervoor twee documenten nodig: de vergunning van de bisschop en het eigendomsbewijs van het bouwperceel. Het was meestal een plaats, die door een brede, diepe gracht was omgeven. In vele gevallen moest men hiernaar nog een weg aanleggen, die bekend stond als Kerkedijk of Kluizendijk. Zo ontstonden er ruim 50 voor de generaliteitslanden, waarvan er 35 echte grens- of heikapellen waren. Voor het overige werd gebruik gemaakt van een bestaand bedehuis. De goedkoopste grenskapel was wel die van de Bollerdijck, een open veldkapel.
In sommige gevallen werden zelfs het orgel, het altaar; de preek- en biechtstoel uit de parochiekerk naar de grenskapel overgebracht. Van de ongeveer 50 grenskapellen werden er 8 uitsluitend, 15 overwegend en 3 voor een klein aandeel bediend door seculiere geestelijken, terwijl er 24 geheel en 3 gedeeltelijk door kloosterlingen werden bediend. Er zijn heel Wat huwelijken in grenskapellen gesloten. Zo was in "De Grashut" , de grenskapel van Heeze-Leende, het inzegenen van een huwelijk normaal, terwijl in sommige grenskapellen ook wel school gehouden werd.
De oudste grenskapel is die van de Bollerdijck uit l648-'49, waar oorspronkelijk ook de katholieken uit Heeze, Geldrop, Sterksel en Leende naar toe gingen. Later gingen die van Geldrop, Heeze en Leende echter naar de Grashut, die zij in 1651 oprichtten. Ook Valkenswaard had sinds 1656 een grenskapel, waaruit later de abdij Achelse Kluis is voortgekomen.
In de Grashut werd, zoals uit parochieregisters blijkt, gedoopt en getrouwd. Meer weten we er echter niet van. Er is zelfs niets bekend van de overdracht van het perceel.
Van de grenskerk van Valkenswaard is wel meer bekend. Deze was gelegen ongeveer 2100 meter van de Achelse Kluis tussen twee vennen. Deze grond werd later vermaakt aan de Armentafel van Valkenswaard, die het behield tot 1686, toen zij werd opgekocht door Peter Wijnandts uit Eindhoven. Uit zijn stichting is de Achelse Kluis geboren, waarvan de gebouwen op Belgisch en waarvan de goederen op Nederlands gebied zijn gelegen. Het grootste deel onder Leende. Het bezit van de Kluis in Nederland is nog altijd iets groter dan het bezit in België.
De oude grenskapel van Heeze en Leende, de Grashut onder Weert, is thans als monument ingericht. Het zou een prachtige uiting van verbondenheid met de heerlijkheid Heeze-Leende zijn, wanneer uit deze dorpen bijvoorbeeld jaarlijks een tocht naar hun oude grenskapel zou worden gehouden.
(uittreksel uit de lezing, die P. Dom. de Jong voor de heemkundekring in Heeze op 15 febr. 1962 heeft gehouden)