Het testament van Dielis Smolders en Margareta Beck, Heeze 1508.
Heemkronijk jaar:1973, jaargang:12, nummer:2+3, blz.40 -43
HET TESTAMENT VAN DIELIS SMOLDERS EN MARGARETA BECK
HEEZE 1508
door: A.F.N. van Asten
Aansluitend op ons artikel over Lysbeth Bitters die in 1531 te Heeze een armenhuis stichtte (1), willen we nu het testament laten volgen dat haar zoon Dielis Bitters met zijn vrouw Margareta Beck Jan dochter, voor de priester Egidius van der Hostadt, ten huize van die priester te Heeze op de Heserenbosch in het jaar 1508 hebben laten maken.
Dit testament is mede bewaard gebleven doordat er o.a. in wordt vermeld, dat er twee mud rogge aan de h.geest tot Heeze geschonken werd. Die heyligegeest- of armmeesters lieten rond het eind van de 16de eeuw al die legaten in testamenten en schepenprotokollen verzamelen en in een apart boekje optekenen. Dat boekje is sinds 1971 in het rijksarchief te ‘s-Hertogenbosch en aldaar als "Cartularium H. Geest, Heeze no 1" te raadplegen.
Dit testament van Gielis en Margriet werd dus gemaakt te Heeze in 1508 in de late Middeleeuwen ver van alle krijgsgewoel dat Heeze in de 80-jarige oorlog zou gaan overspoelen en dat mede zeer veel armoede en leed zou brengen.
We zien in dit testament hun zorg voor de arme mensen in Heeze die ieder jaar door hen bedeeld werden; hun diepe godsvrucht, hun gebondenheid met de kerk en priesters, hun zorg voor de zaligheid van hun zielen door het groot aantal missen dat ze lieten doen. De gebruiksvoorwerpen als dienstrokken, alben, enz., die ze voor de kerken van Heeze, Leende en Helmond bestemden, alles mede ter vermeerdering van de godsdienst. Zelfs het natuurlijk kind van Gielis werd openlijk genoemd en zal 100 peters krijgen als Gielis zelf geen wettige nakomeling(en) heeft; heeft Gielis ze wel dan zal het kind er slechts 50 krijgen.
En dan de garderobe die Gielis en Margriet bezitten. De beste zwarte tabbert, de paltrock (ook een soort tabbert), de soorten hoesen en wambuizen en bij Margriet al die verschillende fuecken in allerlei kleuren en kwaliteiten!
In Kalkar zagen we bij onze excursie in de St. Nicolaas kerk, dat prachtige eikenhouten beeld van Maria Magdalena op het Drievuldigheidsaltaar in een zwierig soort mantel met daaronder half zichtbaar een soort onderrok of fueck, die omdat hij toch voor 'n deel te zien was, mooi en kostbaar kon zijn.
Margriet schenkt zelfs haar beste zwarte fueck, haar beste rode rok en haar sieraden aan allerlei broederschappen in Helmond. Zelfs doeken van haar zal men doen wijden om ze als corporalen in de kerk te mogen gebruiken.
Waarom zoveel aan Helmond ? Wel, Margriet's vader was de bekende Jan Beck, schout in Helmond, de man die met Jonker Cortenbach uit Zuid-Limburg naar Helmond trok, er driemaal huwde en zowat achttien zonen had! In dat testament geeft Gielis zelfs wat hij van Lambert van Gael te vorderen heeft, voor een deel aan de gilde of broederschap van Sint Agatha om er in de kerk van Heeze een hemel over het altaar te laten maken!
Hier volgt dan de letterlijke nederlandse tekst van dat testament; het kleine deel in 't latijn hebben we weggelaten.
Soe hebben Gielis ende Margriet zijn huysvrou tot zaelicheyt henre zielen gemaect ende gegeven, twe mud erfroggen tot eender missen ewelick te doen in die van Heeze op wat autaer datten vrienden believen sal; ende dese misse sal doen die die naest is van den bloede; ende nyemant en sal macht hebben dese twe mud erfrogge te erigeren off te trecken op ennigen zekeren autaer; ende die moeder salse doen doen haer leven lanck daert haer sal believen ende van wyent haer sal believen behoudelyck dat men se doen sal altyt in die kercke van Heeze. Item noch soe hebben dese selve gegeven ende oftergelaeten, den heyligengeest tot Heeze twe mud erfroggen waer aff men geven sal den huysarmen alle jaer alst hen jaergetyde wesen sal die aelmissen; ende dan sal die cureyt off zijn cappellaen doen hen jaergetijde met virgilie ende singende misse; ende salse setten in dat zieIboeck ende noemen se des sondachs; ende doen dair den gemeynen voIck voir hen bidden, daer voir sullen die heyligegeestmeesters vanden twe mud roggen op onser Iiever vrouwendach Iichtmisse alsmen die kerssen bemt, den selven prochiaenen twe vaet roggen alle jaer; ende geven den coster een half vaet; ende dese voirgen. mud erfroggen sullen bewesen werden in scepenen-brieven off andere onderpanden die bij scepenen ende onder goede mannen van Heeze daer gaet genoch voir zijn ende blijven sullen; van desen vier mud erfroggen sullen twe bewesen werden van Gielis goet ende twe mud van Morgrieten zijnder huysvrouwen goet. Item noch heeft Gielis gemaect ende achtergelaeten der kercken van Leend tot godtsdyenst mede te vermeerderen, twee dienrocken ende twe alffen daer mede; ende Margriet zijn huysvrou heeft beset ende achtergelaeten in die Kercke van Heeze ter eeren Godts om den dyenst daer mede te doen, oeck twe dienstrocken ende twe alffen daer mede.
Item Gielis heeft noch gemaect (aende achtergelaten zijnen natuerlycken kynde dat hij heeft bij Griten Wreyskens buyten zijnen huwelycken staet, om Godts wille ende aeImisse, sterft hij sonder geboert hondert peters; mer crege hij voir zijn doot wittige geboert soe maect ende Iaet hij den kynde om Godtswille vijftich peters, achtien stuvers gerekent voir den peter; ende met desen goede sal zijn moeder Lysbet bewaeren ende regeren off yemant anders dyet sy sal committeren ende bevelen.
Item noch heeft Gielis begeert, waert saecke dat zijn natuurlyck kynt van Grieten sonder wittige geboert te hebben, soe sullen die voirgen penningen weder coemen tot synder moeder ende haeren erffgenaemen.
Item noch heeft Gielis beset ende achtergelaeten om Godtswille, heer Peteren Bitters priester zijnen oem, zijnen besten zwarten tabbert, Grietkens hoeck ende een mud Iijfroggen te heffen ende te boeren van Gielis gaet daerment hem bewysen sal, altyt op onser Iiever vrouwendach Iichtmisse alsoe Iange als hij in menselycker formen wesen sal ende langer nyet; ende hier voir sal heer Peter voir Gielissen ende Margrieten sijn huysvrou dertichsten ende ander zielmissen doen ende altyt voir hen bidden in zijnder missen en gebet.
Item van zijnen anderen clederen heeft hij gegeven ende gemaeckt, om Godtswille ende soelicheyt zijnder zielen, Herman Lynen zijnder moeyen man, zijn best roede hoezen, zijn corseyen wambes ende zijnen zwarten poItrock.
Item Yewaen Truyen zijn beste zwarte hoezen ende zwart wambosch.
Item Yewen den knaepe zijnen groeuwen paltrock.
Item Joesten Zwoesten zijn quaetste rode hoezen ende vosteynen wombosch.
Item Jannen Bitters zijnen mantel.
Item soe wes hem toegeseyt sal worden van Lemmen van Gael, dat heeft hij gemaect ende gegeven, die helft onser Iiever vrouwen tot Heeze om den autaer daer mede te timmeren ende die onder helft der broederscappen van Sinte Aechten om te hulpe daer mede te maecken eenen hemel.
Item Margriet met consent van haeren man heeft gemaect ende achtergelaeten, om GodtswiIIe ende saelicheyt haere zieIen, haer zwarte beste fueck der broederscappen van onser Iiever vrouwen tot HeImont, waer voer men haer met haeren man scriven saI in die broederscap van onser Iiever vrouwen ende bidden voir hen beyden geIyck men doet voir ander broeders ende susters; ende tot haer ander zwarte fueck saImen soe veIe doen, dat men daer mede betaelen mach die twe dyenrocken die sy tot Heeze beset heeft.
Item haeren zwarten rock heeft zij beset ende achtergeIaeten der broederscappen van den Heyligen Sacramenten ende Sint Anna in die Kercke van Heeze om daer voir gescreven te wesen in die broederscap met haeren man ende voir hen te bidden gelyck men doet voir ander broeders ende susters.
Item haeren besten roeden rock heeft sy beset ende achtergeIaeten Sinte Kathelynen ende Berbelen tot Helmont.
Item dat ander gordeI ende den rinck die sy hadde van haerder moeder den HeyIigen Cruys tot HeImont.
Item dat ander gordeI van GeIissen ende den rinck die sy hadde van Gielissen haeren man sullen hebben die Observanten tot Weert. (= Minderbroeders)
Item haer doeck en die daer bequaem toe syn, saImen doen wyen tot corporaelen halff in die Kercke van Heeze ende halff in die Kercke van HeImont op die autaers daerse van noede suIIen wesen.
Item Lynnen Bitters haer roesetten fueck.
Item Lynen het aerts ( ? ) haeren roeden rock den quetsten.
Item HeyIken den sangwyns rock. (= bloedrood)
Item Lypken die graeuwe fueck.
Item haer paternoster ende ander cleynoden chierheyt ofte juwelen die tot haeren Iyve hoeren die weIcke hier nyet genoempt en zijn, salmen vercoepen ende den armen geven halff tot HeImont ende dat met raede van haeren vader ende halff tot Heeze ende dat met raede van Lysbet, GieIis moeder. Ende soe waere hen cIere ofte cleynheyden worden vercocht vanden genen diese beset off gemaect zijn ende aftergelaeten, het sy van Gielissen off van zijnen huysvrouwen Margrieten, dat saI die moeder van GieIissen off broeders ende susters van Margrieten moegen coepen voir yemant anders ende weI soe nae.
Item als dit testament vervult is, soe wat gaet dat Gielis achterlaet, haeve ende erve waer dat men se bevynden saI, dat maect GieIis Lysbetten zijnder moeder haeren vrijen wille daer mede te doen nu ende tot ewigen tyde sonder wederseggen van yemanden ofte onderweyndinge; ende nae doot van synder moeder voir alle rechten erffenisse have goet ofte profyten oft toeseggen die yemant off ais ennige erfgenaemen van Goeyaerts SmoIders wegen sijns vaders, souden moegen eysschen aenverden ofte onderweynden die daer to souden mogen gerecht zijn, maect hij nu nae die doot van zynder moeder tsaemen hondert peters ende xxv, achtien st. voir den peter gerekent, ende oemen ende moeyen kynder waer aff die ouders te zieIen coemen zijn, suIIen staen inder ouders stat. Ende met deser sommen suIIen die erffgenaemen van syns vaders wegen nu ende tot ewigen dagen te vreden wesen, stil staen ende onterft wesen.
Item Margriet Iaet haer goet voertgaen tot haeren erffgenaemen soet van Godts wegen schuldich is te gaen nae dat haer testamenten vervult saI wesen.
Datum 21.6.1508. (2)
BRONNEN:
1. Heemkronyk, 10de jaargang nr. 3, blz. 42 ev.
2. RA Heeze; Cartularium H. Geest; nr. 1; Blz. 95 ev.; d.d. 1508.
Dielis of Gielis Bitters was een zoon van Godefridus Smolders en Lysbeth Bitters.
Fuik, fuecke, vuyke: onderrok.