Benamingen van ons heem.

Heemkronijk jaar:1978, jaargang:17, nummer:1, blz.14 -19

B E N A M I N G E N   V A N   O N S   H E E M.

door: J. Paans

Zoals uit de titel te begrijpen valt, ligt het in de bedoeling, u wat te vertellen over de vele soorten van namen, die in ons Heemgebied kunnen voorkomen.

Vrijwel dagelijks komen wij in aanraking met onze "voornamen" (praenomina), ook wel onze "doopnamen" genoemd.

Het is uiteraard niet de bedoeling van dit artikel om uitvoerig de hele geschiedenis van dit namengebied te gaan uitleggen; maar voor een iets beter begrip van de omvang van de naamkunde, moet er toch een aanvangstijd worden aangenomen.

In de eerste drie eeuwen van het Christendom, dat is de tijd dat zij hevig vervolgd werden, droegen zij namen met een nog sterk heidense inslag, welke langzaamaan toch een Christelijk kenmerk kregen.

De namen zijn onder te brengen in een aantal rubrieken, bijvoorbeeld:

Namen van bloemen : Florentius , Fucia, Liliosa.

Namen van deugden ; Charitas, Elpis.

Namen van dieren : Agnes, Aquila.

Namen van feesten : Epiphanius, Paschasia.

Namen van geaardheid: Constantia, Generosus.

Geloofswaarheden : Anastasius, Redemptus.

Namen van getallen: Primenius, Secundinus.

Namen van godheden: Apollinaris, Bachius.

Namen van historische personen: Apelles, Pompeius.

Namen van kleuren : Albina, Fusca.

Namen van landbouw: Cicercula, Rustica.

Namen van landstreken: Ciprianus, Dalmatius.

Namen van lichaamsvormen; Callistus, Longina.

Namen van maanden : Decembrina, Martius.

Namen van rivieren: Cidnus, Nilus.

Namen van slafelijke afkomst: Servilius, Vernacula.

Namen van strijd voor het geloof: Valens, Victricius.

Namen van vreugde om het geloof : Gaudentius, Hilaritas.

Namen van vroomheid: Deicola, Pientia.

Namen van waarzegging; Augurius, Auspicius.

Namen van zeevaart: Marinus, Navalis.

De Christelijke namen hierboven, waren de belijdenis van het begrip, dat de bekering uit het heidendom en het ontvangen van het H. Doopsel, de mystieke betekenis van een sterven en begraven van de oude mens, en een wedergeboorte door Christus, hadden.   

Na de bekering van West Europa hebben de heiligennamen hun deel onder de praenomina maar langzaam verkregen. Het overgeleverde gebruik om de kinderen naar de voorouders te blijven noemen is buitengewoon sterk blijven voortleven. Het taaie voortbestaan van de oud heidense namen bij de Christen volken, hoeft ons niet te verwonderen, want dat het zeer natuurlijk is, wordt erg simpel bewezen doordat de Roomse Heiligennamen nog altijd trouw in gebruik zijn gebleven bij onze eigen niet-Katholieke landgenoten.

Wat sedert de zestiende eeuw met de persoonsnamen onder ons plaatsvond, mag ook vermoed worden plaats te hebben gevonden bij de Kerstening van onze voorouders.

Hoe ging het in ons land sedert de Hervorming?

Vader verliet de moederkerk maar behield wel zijn doopnamen en ook zo de kinderen. Al kregen de nakomende kinderen geen eigenlijke doopnaam meer, ze bleven toch geregeld naar grootouders of naaste verwanten genoemd worden. Dit vinden we in de doop- en grafboeken van de Protestantse kerken en in andere archieven. Ook thans gaat het nog niet anders.

Oorspronkelijk hebben de ouders het kind een naam gegeven bijvoorbeeld als een "wens": "hij moge sterk zijn als een beer" :"Bernhard”. Na verloop van tijd begrepen de Germanen de namen op zich niet meer en zochten zij voor het kind een naam die op een of andere manier de naam van de ouders bevatte, zonder op de betekenis te letten.

Hoe kan er bij het geven van een doopnaam overeenstemming betracht worden tussen vaderland en Kerk? Ook bij het "dragen" van de doopnaam, heel het leven door, komen deze twee met elkaar in aanraking Hier hebben we te maken met de verschillende omstandigheden en de eisen van het leven, bijvoorbeeld het inschrijven in het doopboek en de registers van de Burgerlijke stand, kennisgeving in de leesbladen, het dagelijkse gebruik in de huiselijke- en vriendschappelijke kring.

Waard om te vermelden is, dat er in de laatste eeuwen bij ons, Nederlanders, een zonderlinge gewoonte is ontstaan, waardoor een uitzondering met de landen om ons heen tot stand is gekomen. Men schijnt zich in te beelden, dat Nederlandse vormen niet veel meer zijn dan verbasteringen van Heiligennamen. De waarheid is eigenlijk, dat we in de laatste eeuwen van de Deftigheid de goede vormen hebben verwaarloosd. Het gevolg is geweest, dat we, als Nederlandse vormen, niet veel meer dan de afgekorte vormen van het alledaags gebruik hebben overgehouden en deze vinden we natuurlijk te "ordinair". Andere volken schamen zich niet hun voornamen, ook bij de meest officiële gelegenheden, in hun eigen moedertaal naar buiten te brengen. Zij staan er zelfs op om in de kerken afgelezen te worden in hun eigen Franse-, Duitse-, Engelse voornamen. Wij menen maar altijd, dat we, openlijk optredend, eerst dan naar behoren voor de dag komen, als we in het Latijn worden aangediend. En toch hebben wij in de Nederlandse taalschat wel degelijk vaderlandse namen, die goede en waardige vormen zijn voor de Griekse- en Latijnse doopnamen. Zo werden dan door het Latijn de oude Nederlandse vormen verdrongen, want we hebben ze in vroeger eeuwen wel echt bezeten, de namen, die geheel volgens het Nederlandse taaleigen, op waardige wijze, de Kerkelijke namen vervingen:

Petrus - Pieter; Elisabeth - Liesbet; Martinus - Maarten.

Menige oud-vaderlandse naam, die door de Latijnse vorm van de kroniekschrijvers, zijn zuiverheid had verloren, droeg in de moedertaal veel zuiverder zijn afkomst en betekenis ten toon.

En zoals de oud-Germaanse persoonsnamen nu nog voortleven in de hoog- en nederduitse geslachtsnamen zoals boven besproken, zo staan de middeleeuwse, goed Nederlandse vormen, nog te lezen in hedendaagse geslachtsnamen bijvoorbeeld Evertsen, Gijsberts, Martens, enz., ook in de plaatsnamen en, natuurlijk, in de oorkonden van onze geschiedenis. Namen als: Jaap, Klaas, Leendert, Toon, Karel, Thijs of Ties, getuigen voor eenvoud van zeden, zij spreken van open trouwhartigheid, ze zijn kort en krachtig, zij geven de zin weer van de stevige grondslag, die landman en werkman altijd voor de maatschappij zijn en zullen blijven. 

Een "naamloos" mens is in onze samenleving niet denkbaar; als men spreekt over meneer dinges of mevrouw X, omdat men zijn of haar naam niet kent, een naam hebben ze wel.

Men hoort zijn naam met trots te dragen. Meestal niet omdat de naam zo mooi of welluidend is, maar, de naam neemt een zo belangrijke plaats in het leven van een mens in, door het feit, dat hij zelfs met het "fatsoen" van de drager vereenzelvigd wordt. Het is een grote eer, “te goeder naam en faam“ bekend te staan, en we worden woedend wanneer onze eer en goede naam door het slijk gesleurd wordt.