Heemkunde op de basisschool.

Heemkronijk jaar:1978, jaargang:17, nummer:3, blz.80 -83

H E E M K U N D E   O P   D E   B A S I S S C H O O L

door: J.van Hout

Kort na de tweede wereldoorlog was er een groeiende belangstelling voor kennis van het heem op de lagere school. De oorlog had zoveel ontworteling met zich gebracht, dat men weer wilde weten waar men stond en dat ook aan de kinderen doorgeven. Men sprak toen van heemkundig gericht totaliteitsonderwijs, een term, die overigens misleidend was. Dit onderwijs bedoelde niet zozeer op het heem gericht te zijn, dan wel er van uit te gaan. Rondom die tijd rezen ook de plaatselijke en regionale heemkundekringen als paddestoelen uit de grond op.

Als we ons niet vergissen, begon de heemkundige kant van het onderwijs in de zestiger jaren minder aandacht te krijgen, om in het midden van de zeventiger jaren weer in het middelpunt van de belangstelling te komen. De oorzaken daarvan zijn velerlei. Het valt buiten het bestek van dit artikel hier dieper op in te gaan. Maar onmiskenbaar heeft het te maken met de algemene nostalgie naar het verleden, met de vergrote belangstelling voor geschiedenis en - onderwijskundig - met het zoeken naar nieuwe vormen en mogelijkheden voor historische vorming op de lagere school. Op meerdere plaatsen is men met wisselend succes bezig met het samenstellen van een geschiedenisboekje van de streek of de woonplaats. Dit leidt soms tot uitgebreide werken, die bestemd zijn voor of althans gekocht worden door volwassen belangstellenden. Daarnaast ziet men hier en daar dunnere en simpelere werkjes, die op school gebruikt kunnen worden. Het is wellicht goed even stil te blijven staan bij het waarom, wat en hoe van deze heemkunde op de basisschool. Twee opmerkingen dienen hier nog even aan vooraf te gaan:

1.  Vanzelfsprekend omvat kennis van het heem meer dan kennis van geschiedenis. Er zijn ook aardrijkskundige, biologische, taalkundige, verkeerstechnische, godsdienstige, artistieke, bouwkundige enz. onderwerpen, die op de lagere school een plaats verdienen. Er zijn zelfs scholen, die in een dergelijk rijk heem verkeren, dat ze er voor 75% of meer hun zaakonderwijs in kunnen situeren. Dit geldt b.v. voor Oirschot en wellicht ook voor plaatsen als Gemert, Heeze, Hilvarenbeek en andere. In dit artikel beperken we ons voornamelijk tot het historisch aspekt van het heem, daarbij meteen opmerkend, dat een en ander wel onderscheiden maar niet gescheiden kan worden.

2.  Voor het eerst kunnen we in het onderwijs beschikken over meer historische gegevens dan ooit in vroeger tijden het geval was. De wetenschap heeft niet stilgezeten. Hierdoor krijgt het heemonderwijs duidelijk een extra dimensie, die in vroegere tijden gewoonweg ontbrak. Voor een onderwijzer betekent het een uitdaging, hier onderwijskundig verantwoord gebruik van te maken. Voor de onderwijsbegeleidingsdiensten kan het een taak inhouden deze gegevens te helpen integreren in het totaal van het onderwijs.

H e t  d o e l  v a n  h i s t o r i s c h e  k e n n i s  v a n  h e t  h e e m.

In onderwijskundige werken worden nogal wat doeleinden van het geschiedenisonderwijs vermeld. En rondom die doeleinden worden methodes opgezet en uitgegeven.

Uiteindelijk hebben al die doeleinden te maken met een eerste aanzet tot historische vorming bij het jonge kind, een historisch besef van in tijd te leven met alle consequenties van dien. Daarmee hangt dan vanzelf samen een besef van leven in en met veranderingen, een waardering - positief of negatief - voor het erfdeel der vaderen, een ontdekking dat het verleden in het heden ligt, een inzicht dat het heden verduidelijkt kan worden door het verleden, dat vrede een kostbaar maar teer goed is en verder alles wat binnen de geschiedenis door de mens en in casu door het kind als waardevol kan worden ervaren.

Wat we uit het heem aanbieden en de manier waarop we dat doen, dient dienstbaar te zijn aan deze historische vorming. Dat houdt in, dat vaak een keuze gemaakt moet worden.

Hele stukken komen niet voor behandeling in aanmerking, omdat ze voor kinderen op de lagere school gewoon te moeilijk en ingewikkeld zijn en daardoor aan het gestelde doel voorbijschieten.

D e  o n d e r w i j s l e e r i n h o u d.

Bij de keuze van de onderwijsleerinhoud van de geschiedenis van het heem kunnen de volgende overwegingen een rol spelen:

-  De onderwerpen dienen gerelateerd te zijn aan het doel, n.l. het doen ontstaan van historisch besef.

- Daarnaast is het noodzakelijk, dat datgene wat aan de orde gesteld wordt voor de kinderen wetenswaardig en begrijpelijk is. Bovendien is het gewenst, dat ze er ook emotioneel en belangstellend bij betrokken kunnen worden.

-  Voorkeur verdient datgene, dat in het heden op een of andere manier is terug te vinden of althans zijn sporen heeft nagelaten, de zogenaamde littekens van het verleden. Op de ene plaats zal dat een kasteel zijn, op een andere een ringwalgrafheuvel. Bijzondere mogelijkheden biedt de taal, die vaak meer restanten uit het verleden nagelaten en vastgehouden heeft, dan gebouwen of landschappen. Denk hier bijvoorbeeld aan spreekwoorden.

-  Een goede graadmeter voor een verantwoorde keuze is het enthousiasme en de belangstelling van de leerkracht voor een bepaald onderwerp. Een goed onderwijzer is door zijn woord en bezieling in staat het verleden weer leven in te blazen en zoals dat heet weer te doen bestaan. Het is een scheppend woord, dat de dingen in het bestaan roept.