Een dief ‘van een deftige familie’ uit Leende

Een wervel is een woord voor een draaihoutje als eenvoudig sluitmiddel voor deuren, vensters enz.: de wervel op de deur doen. Wervel komt van werven (draaien). De betekenis is dus: een draaiend iets. Wervelen kan snel draaien betekenen, als iteratief (d.w.z. werkwoord van herhaling) van werven (draaien), zoals trappelen een iteratief van trappen is. Hoewel het weinig    

voorkomt, betekent wervelen echter ook gewoon: met een wervel sluiten. In het Brabants dialect wordt een wervel overigens nog een vrel of vrelleke genoemd. Een uitdrukking met dit woord is bijvoorbeeld te vinden in het boek De Brabantse Spreekwoorden van H. Mandos & M. Mandos-van de Pol. Daar staat onder wervel: As ge er de vrel ophoudt, kan er den bok nie in. Als je er de wervel ophoudt, kan er de bok niet in.4 Deze uitdrukking is bedoeld als waarschuwing aan kinderen en volwassenen. Als bron van deze
                                                     

4   H. Mandos & M. Mandos-van de Pol, De Brabantse  Spreekwoorden: uitdrukkingen in Brabant gebruikt en opgetekend, Waalre 1988, blz. 593. 
 34

uitdrukking wordt in het boek met Brabantse spreekwoorden opgegeven: Heeze (EOB) ’78. EOB is hier een afkorting van Enquête Omroep Brabant en ’78 staat voor het jaar 1978. Toen de vluchtende dief werd vastgegrepen riep hij: “In godsnaam, laat mij toch los. Ik ben van deftige familie en heb het uit honger gedaan.” Het woord deftig mag in dit verband bij ons merkwaardig gebruikt lijken, maar moet hier niet worden opgevat als tot een aanzienlijke stand behorend of statig. Deftig komt tegenwoordig gewestelijk nog voor in de betekenis van fatsoenlijk of net. In Vlaamse kranten als De Gazet van Antwerpen stonden vroeger geregeld personeelsadvertenties waarin een ‘deftige meid’ werd gevraagd, met andere woorden: een fatsoenlijke of nette huishoudster-werkster. 

Achtergrond van de dader

De dader was afkomstig uit een arbeidersgezin. Dit gegeven was dankzij het in 1998 over de Leendse familie Bax verschenen boek gemakkelijk te achterhalen.5 Jan Francis Bax blijkt het oudste kind geweest te zijn van “verver” of huisschilder Petrus Franciscus Bax, gedoopt op 31 maart 1794 in Leende, aldaar overleden op 27 februari 1866, en van Maria Anna van Asten, gedoopt in Leende op 15 juli 1795, aldaar overleden op 27 februari 1860. De ouders van de dader waren op 22 juli 1821 in Leende getrouwd. Het echtpaar heeft een periode in Valkenswaard gewoond. Daar is hun zoon Jan Francis toen geboren, net als de andere kinderen, op de jongste na. Als diens beroep staat “verver” genoteerd, evenals bij zijn vader. Een jongere broer, Wilhelmus Laurentius (1828-1891), blijkt trouwens ook huisschilder te zijn geweest. Jan Francis Bax                                                      

5  Werkgroep Genealogie Leende van Heemkundekring De  Heerlijkheid Heeze-Leende-Zesgehuchten, Bax, zes eeuwen thuis in Leende en Leenderstrijp. Genealogie van de familie Bax oorspronkelijk afkomstig uit Leende, Geldrop 1998, blz. 102, nr. XV-k.      De gegevens over de familie Bax die hierna in dit artikel  volgen zijn eveneens aan genoemd boek ontleend. Zie daarvoor blz. 66, nr. XII-d; blz. 76, nr. XIII-f; blz. 89, nr. XIV-h. 

woonde op de Klein Kerk in Leende. Hij is ongehuwd overleden op 28 juni 1902, eveneens in Leende. Hij groeide op in een gezin met negen kinderen, van wie er één, Jacobus, slechts negen maanden in leven bleef. Ook een andere broer, Peter Johannes (18301835), en een zus, Maria Gertruida (18331835), hebben maar kort geleefd. Van de volwassen geworden broers van Jan Francis Bax weten we dat Godefridus (1823-1855) in Leende is overleden en huisschilder Wilhelmus Laurentius (1828-1891) in Antwerpen. Van zijn volwassen geworden zussen weten we alleen dat Jacoba (geboren in 1826) en Gertrudis (geboren in 1835) uit Leende zijn vertrokken: Jacoba in 1874 naar Antwerpen, Gertrudis in 1865 naar ’s-Hertogenbosch. De jongste zus, Petronella, was in 1839 te Mierlo geboren en woonde naderhand in het Limburgse Baexem. De kinderen uit het huwelijk van Peter Franciscus Bax en Maria Anna van Asten, van wie de veroordeelde Jan Francis Bax dus het oudste kind was, hebben in Leende voor zover bekend geen nakomelingen gehad. De veroordeelde was inderdaad ‘van deftige familie’. Zijn betovergrootvader was in 1727 getrouwd met Justina of Judoca Beliën uit Leende. Deze vrouw kwam uit een familie waarvan de leden in Leende generaties lang “verver” (schilder) en “glasmaker” (glaszetter) zijn geweest; ze genoten een behoorlijke welstand. Waarschijnlijk is het vak van schilder en glaszetter door het huwelijk van Justina of Judoca Beliën in de familie Bax gekomen. De overgrootvader van de veroordeelde Jan Francis was glaszetter-glazenier, tevens schilder, en verrichtte gedurende de periode 1783-1786 in die hoedanigheid onderhoudswerkzaamheden aan de kerk van Leende. Diens zoon Johannes Bax (17651841), huisschilder en wever, volgde zijn vader op. Van hem is bekend dat hij in de kerk van Leende, samen met Jan Beliën, ramen inzette en oude ramen repareerde. Ook voerden Johannes Bax en Jan Beliën samen schilderopdrachten uit in de kerk van Valkenswaard.
 35
Zijn kleinzoon Jan Francis was dan wel schilder van beroep, maar heeft, vermoedelijk door de tijdsomstandigheden, niet in zijn levensonderhoud kunnen voorzien. Misschien heeft hij zich als oudste van het gezin genoodzaakt gevoeld om er bedelend op uit te trekken. Gedreven door honger liep hij in de val en kreeg hij na zijn arrestatie drie jaar gevangenisstraf. Heeft deze affaire ook de loop van zijn latere leven beïnvloed? Wie de stukken in de zaak van Jan Francis Bax leest kan slechts begrip opbrengen en medelijden krijgen met deze beklagenswaardige ‘dief’, die ruim een eeuw geleden op bijna tachtigjarige leeftijd ongehuwd in Leende is gestorven.  

NASCHRIFT  

In noot 1 van het hiervoor geplaatste artikel is sprake van een steekpartij met dodelijke afloop. De uit Leende afkomstige J. van Rixtel had op 19 maart 1882 sigarenmaker J.B. Smulders zodanig gestoken dat Smulders kort daarna overleed. Een beschrijving van deze zaak is te vinden in K. de Graaff, Moorddadig Brabant. Moord en doodslag in de 19e eeuw, Kempen Uitgevers, Eindhoven Airport, z.j. (2000), blz. 108-111. In verband met mijn onderzoek voor bovenstaand Heemkronyk-artikel kan ik het niet laten om enige opmerkingen over genoemde uitgave te maken. Het boek van historicuscriminoloog K. de Graaff wordt jammer genoeg ontsierd door tal van slordigheden en allerlei fouten. Wat te denken van een twijfelachtige zin als: “Voor het gerechtshof stond de schuld van de dader met alle getuigenverklaringen en het sporenonderzoek vast” (blz. 111), waar de lezer in plaats van het woord dader toch minstens het woord verdachte zou verwachten? Ook blijkt uit de beschrijving niet duidelijk waar het misdrijf precies heeft plaatsgevonden; een plaatsnamenindex vond de auteur zeker overbodig in zijn boek. Het moet evenwel in de buurt van de textielfabriek van  Robert von der Nahmer in Stratum geweest zijn. De Graaff noemt dit bedrijf                    
hardnekkig de fabriek van “Robert en Nahmer” (blz. 109 en 144 bij: (pag. 110)), hoewel op het als illustratie afgebeelde briefhoofd van deze fabriek bij de beschrijving van het misdrijf in het boek duidelijk te lezen is “Robert v.d. Nahmer” (blz. 110). In zijn beschrijving noemt De Graaff de dader trouwens nu eens “Van Rixtel”, dan weer “Rixtel”, zonder het voorvoegsel “van”. Het gewonde slachtoffer had na een confrontatie met Van Rixtel, die door de marechaussee was opgespoord en gearresteerd, nog gezegd: “och man, al zag ik je niet, van je spraak alleen zou ik je herkend hebben en ook aan die spraak moet ik zeggen dat jij mij den steek hebt toegebragt en niemand anders, ik moet nu toch sterven”. Op deze uitspraak geeft auteur De Graaff het volgende commentaar: “Kennelijk had Van Rixtel die uit Leende afkomstig was met een ander accent of in een ander dialect gesproken dan de mensen uit Eindhoven en omgeving” (blz. 110). Zou de omgangstaal van arbeiders uit Stratum of Eindhoven destijds nu zó opvallend afgeweken hebben van die van Leende, welke plaats daar toch niet zo ver vandaan ligt? Of had het slachtoffer de dader vooral herkend aan zijn manier van spreken, zijn woordgebruik en intonatie?
 36
Wie de gang van zaken in de archiefstukken nog eens precies wil nagaan staat voor een dilemma. Nergens in zijn beschrijvingen van de zaken geeft auteur K. de Graaff een bronvermelding. Zelfs het archief waaruit hij zijn gegevens geput heeft wordt niet met name genoemd! Een klein aantal vindplaatsen is slechts indirect te achterhalen voor wie de “Bron van de illustraties” (blz. 144) raadpleegt. Daar wordt de herkomst van de afbeeldingen in het boek - ingeval ze kopieën van archiefstukken betreffen - summier genoemd. K. de Graaf kan in het voorwoord van zijn boek Moorddadig Brabant. Moord en doodslag in de 19e eeuw dan wel opmerken: “Om de leesbaarheid te vergroten heb ik, zo min mogelijk noten toegevoegd” (blz. 5), veel lezers die bepaalde aspecten van de beschreven zaken nader willen bekijken worden erdoor het bos ingestuurd. De Graaff heeft trouwens helemáál geen noten toegevoegd! Het is gemakkelijk om te
schrijven: “Voor de rest kan ieder alle zaken terugvinden in het Rijksarchief in ’sHertogenbosch” (blz. 5). Maar wáár in dat rijksarchief? Zoek het maar uit! K. de Graaff bedankt aan het eind van zijn voorwoord het archiefpersoneel als volgt: “De medewerkers van dit archief ben ik erkentelijk voor het vele sjouwwerk dat zij moesten verrichten om alle dozen en boeken naar mij te brengen…” Had hij maar noten toegevoegd met een vermelding van de geraadpleegde stukken bij de desbetreffende zaken. Nu moet de onderzoeker steeds gissen welke dozen hij geraadpleegd zou kunnen hebben. Iemand die nog eens op een bepaalde zaak wil terugkomen kan zo het archiefpersoneel opnieuw laten sjouwen met al die dozen in de hoop dat veel dozen niet vruchteloos zullen worden aangevraagd om de gegevens te achterhalen die in de veelheid van de stukken te vinden moeten zijn.