De H.Nicasius Hezius en familie

De H. Nicasius was lid van eene familie die vele geestelijken, die schepenen, armmeesters en burgemeesters heeft opgeleverd, die hoogst weldadig was, gelijk blijkt uit hare vele schenkingen, maar nergens ontdekte ik iets dat bevestigde dat Hij de zoon van een Kasteelheer zou geweest zijn, en als ik zijnen vader Jan Adraens zoo gemoedelijk Jan Ariaens zie noemen, dan zeg ik: de vader van den H. Nicasius is nooit geen kasteelbewoner geweest. Zijn zoon Jan Jan Dircks, later de glorie van Heeze, is niet op het Kasteel, maar op eene boerderij op den uithoek Kreijl geboren.
Waar of dan wel het geboortehuis van den Heilige gestaan heeft? Daar- over waren sinds gewissen tijd de gevoelens verdeeld. Als pastoor Stephanus Gust, een groot vereerder der H. Marteleren ven Gorcum, die hunne plechtige Heiligverklaring in 1872 te Rome bijwoonde, ook in Heeze het derde eeuwfeest van hun martelaarschap hoogst luisterrijk wenschte te vieren, meende hij die quaestie tot eene gelukkige oplossing te brengen door den aankoop van een stukje grond, dat hem door een hoog bejaard man, die te Maarheeze woonde, als de juiste plaats was aangewezen. Derwaarts begaf zich, na afloop der kerkelijke plechtigheden, de gansche Parochie, om God te danken en hunnen Heilige ter eer, het jubellied uit te galmen: "O dierbare plek! waarop Hij werd geboren" enz., dat tot opschrift droeg: 1572 - 1872, Feestzang op het derde eeuwfeest den 9 Juli 1872, gezongen ter plaatse, weer de H. Nicasius van Heeze geboren is. Ofschoon de Heezenaren de bedoeling van hun beminden Herder op hoogen prijs stelden, toch werd over het algemeen, de aangekochte plaats niet als de ware huisplaats beschouwd. Omdat niemand voorheen die plaats els de geboorteplaats van den H. Nicasius had hooren vernoemen en toen pastoor Gast enkele jaren later die zoogenaamde huisplaats liet omgraven, om er een boschje hakhout aan te leggen, en er onder den grond evenmin als boven den grond eenig bewijs gevonden werd, dat daar vroeger een huis zou gestaan hebben, werd het als eene uitgemaakte zaak beschouwd, dat pastoor Gast zich vergist had in zijne keuze.
De dichtst bijwonende landman zeide mij dan ook; Mijnheer kapelaan, ik heb bij het omgraven van den grond goed toegezien, maar het is zeker, dat daar nooit een huis gestaan heeft.
In het boek der Taeffelen van den H. Geert van Heeze en Leende bl. 183 vond ik een stuk van het jaar 1576 waarin sprake is van "eenen shijns van 3 gulden te heffen en te boeren in en vuijt een stuck groesen geheijten die Weerdt, gelegen in der prochien van Heeze tusschen erffenis die een zijde marten Henssen, die ander zijde frans Zwoesten, streckende met den een einde aan erffenis Lijntken Wrijs Michiels dochter en met den anderen zijnde aan Jan diericks erve". Vermeenende dat deze grensaanwijzing mogelijk eenig licht kon verschaffen in deze quaestie, gaf ik daarvan kennis aan Jan Wijffelaars, die zich terstond bereid verklaarde, om met Henricus Janssen, de zaak te onderzoeken. Beide kloeke mannen, familieleden (de eerste van moederszijde) van den H. Hezenaar, gingen al spoedig tot het onderzoek over, en toen zij zich herinnerden, Paulus Wijffelaars Z.G. (gestorven in 1884 op 66 jarigen leeftijd) dikwijls te hebben hooren verhalen: "dat hij als kind te Creijl op zekere plaats met zijn grootvader hout had gehakt, en dat deze hem toen gezeid had: "op deze plaats heeft de woning van den H. Nicasius gestaan" werd die plek opgezocht, en na bekomen verlof van den eigenaar op die plaats een onderzoek ingesteld.

Concorvantiam cum originali attestor.
H. van Rijckevorsel van Kessel. Pastor in Groot-Linden, olim Cacellanus in Heeze. Groot-Linden 28 Maye 19ii.

Al spoedig ontdekte men sporen eener oude huisplaats: enige oude steenen en wat kalk, waarschijnlijk overblijfselen van den afgebroken kelder. De onderzoekers meenden de indeling van den platten grond van het huis nog te kunnen nagaan. Het lag met het front aan den grooten weg, destijds en ook nu nog een zandweg, en lag dus naar den tegenwoordigen grintweg gekeerd. Het woonhuis lag het verste van de Heezer kerk verwijderd; dan volgde de stal, waar men nog kon waarnemen, dat de staldeuren ook aan den grooten weg lagen; dan kwam de schuur en ten slotte het zoogenaamde hool, de bewaarplaats van turf. Het was dus indertijd eene boerenwoning, die niet van steen, maar van fitselwerk moet geweest zijn. Zulke huizen werden oudtijds op balken gebouwd, en zoo vond men hier éénen balk nog onverteerd terug. Bij het opnemen van dezen balk kwamen vijf zilveren, maart spaansche munten te voorschijn van de grootte ongeveer van een gulden of halven gulden, die echter op ééne uitzondering na, zover vergaan waren, dat zij met een stukje papier moesten beplakt worden om ze bijeen te houden. Hier schijnen de spaansche matten nog al eens gerold te hebben. De vinders hadden de beleefdheid die munten aan mij af te staan. De onderzoekers stonden er van te zien dat zij ter plaatse, waar de kelder geweest is, zoo vele in één geloopen banden of reepen vonden, en besloten hieruit, dat die boerenwoning door brand zou vernield zijn. En ik vind het niet al te gewaagd om met al die in een geloopen banden en reepen te besluiten, dat er meerdere tonnen en vaten in dien kelder verbrand zijn en dat hier niet alleen eene boerderij maar ook een herberg geweest is. De kleine uithoek Kreijl zal in den ouden tijd, evenals nu, geen twee herbergen geteld hebben, de ligging was destijds uitstekend geschikt voor eene herberg. Zulks is geheel veranderd door den aanleg van den grintweg van Geldrop naar Heeze, die eene andere richting genomen heeft en waarlangs die plaats niet meer te bereiken is. Het verdient opmerking dat later juist voor die huisplaats, op slechts 300 maten afstand, langs den grintweg weer eene herberg gebouwd is, die er nog staat en "de Hensel" genoemd wordt.
Ik vind het gansch niet onwaarschijnlijk dat op die oude huisplaats eens de herberg gestaan heeft van Dirx te Kreijl uit het jaar 1437, waar de Hoog Geboren Vrouwe van Gaesbeek zoo heerlijk onthaald werd bij haar afscheid en haar vertrek naar Holland.
De uitslag van bovengenoemd onderzoek is geweest: dat het te Heeze als zeker wordt aangenomen, dat op die plaats het huis gestaan heeft, waarin de Heilige Hezenaar geboren en opgevoed is. Ook is zeer waarschijnlijk in datzelfde huis zijn oom Theodoricus Hezius geboren; want ook deze is op den uithoek Cruijl geboren, gelijk blijkt uit het opschrift van den secretaris van het Armbestuur, die boven een artikel uit het testament van Theodoricus Hezius schrijft: Articulus en testamento Theodorici de Crèel convito anno 1534 in mense fabruaris die 13. Motarius fuit petrus pelgrams.
Dit plakje grond dat steeds dierbaar zal blijven aan het katholieke Heeze staat thans (1911) bekend als perceel gemeente Heeze sectie A no 2321. Gelukkig is dit plakje grond aan een groot gevaar ontsnapt van te worden doorsneden en ontoegankelijk gemaakt door den aanleg der spoorlijn Eindhoven - Weert, welke thans in aanbouw is (1911). Het blijft onaangeroerd liggen op ongeveer tachtig meters afstand ten Westen dier spoorlijn.
Laat ik hier melding maken van een tweede onderzoek, dat terstond op het eerste volgde. Van Jan Wijffelaars, die het onderzoek leidde, ont- ving ik tijding: dat zeer velen zich aanboden om gratis te helpen zoek- en, en dat ik goed zoude doen, met van die gunstige stemming gebruik te maken, voor het geval er nog graafwerk te verrichten was. Gaarne maakte ik van die gelegenheid gebruik om zonder groote onkosten een onderzoek in te stellen naar de schriftuurlijke nalatenschap van Paus Adrianus den Zesden.
Het was mij bekend, dat Theodoricus Hezius, de geheimschrijver en ver- trouweling van genoemden Paus, spoedig na diens dood Rome verliet, met zich nemend al de stukken, die op het pontificaat van Adrianus betrekking hadden. Op den 12 Februari van het jaar 1575 schreef Paus Gregorius XIII aan Gerard van Groesbeek, bisschop van Luik,: "Zekere Theodoricus, geheimschrijver van Paus Adrianus VI heeft Rome verlaten en heeft met zich meegenomen al de schrifturen, op diens pontificaat betrekkelijk, en waar deze zich bevinden weten wij niet. Wij hebben ze echter ten hoogste noodig, want dagelijks geschiedt het, dat wij iets moeten weten uit de gebeurtenissen van zijn tijd en pontificaat, en dit wel in aangelegenheden, die zwaarwichtig zijn en betrekking hebben op ‘t algemeen welzijn en de belangen Gods.
Gij zult eene ons zeer welgevallige taak vervullen, zoo gij alle zorg besteedt aan ‘t nasporen en ons overmaken dier geschriften, en wij ver- zoeken U zoo dringend mogelijk dit te doen. De door U besteede moeite zal ons des te aangenamer zijn, naarmate wij het gemis dier schriften meer gevoelen. Gegeven te Rome, onder den visschersring, 12 Februari 1575, in ‘t derde jaar van ons pausschap, XVI Jaarg. Dl. XXII: "van een zoo rechtschapen en rechtaardig man als Hezius was, mogen wij echter met alle recht veronderstellen, dat hij, in afwachting van gelukkiger tijden, voornemens was de medegenomen papieren aan hare natuurlijke bestemming terug te geven.
't Gebeurde ongelukkig niet, en alle pogingen om, nà Hezius overlijden, den zoek geraakten schat later weder te vinden, schijnen vruchteloos gebleven te zijn. Hoedanig, in bijzonderheden, de uitslag geweest is van Gerard van Groesbeek's nasporingen, en wat hij geantwoord mag hebben aan den Paus, is ons ongelukkig niet bekend; dat antwoord zou ons wellicht het spoor kunnen aanwijzen".... Waren ze hem (Hezius) afhandig gemaakt, of had hij ze in verzekerde, gelijk hij meende, bewaring gesteld? Wie zal het beslissen?
Laat ik hier mededelen, hoe of ik mij die zaak voorstelde. Paus Adrianus zal om zeer gewichtige redenen aan zijnen vertrouwling hebben opgedragen, om na zijnen dood al zijne geschriften in veiligheid te brengen, en die eerst na een bepaalden tijd aan hunne bestemming weer te geven. Daarom zal Hezius zoo spoedig mogelijk de stad Rome verlaten hebben, en naar zijn vaderland zijn teruggekeerd, om den hem toevertrouwden schat in veiligheid te brengen. En waar zou hij die veiliger geborgen hebben dan in zijn eigen huis, dat hij te Heeze bezat op den uithoek Strabrecht, en dat zeer waarschijnlijk door zijne ongehuwde zuster Lucia bewoond werd. Daar, zoo giste ik, zal Hezius die geschriften in den grond verborgen hebben. Maar waar was die woning van Hezius, waar hij voorheen bij het bezoeken zijner familie zijnen intrek zal genomen hebben, gelegen? Uit zijn testament blijkt wel dat hij te Heeze een eigen huis bezat, dat na zijnen dood aan den meest biedende moest verkocht worden; maar niet, waar of dit huis stond.
Het geluk diende mij; Al spoedig ontdekte men met zekerheid die oude huisplaats met behulp van de volgende acte, die ik in een schepenboekje vond. En zulks kostte weinig moeite, omdat het daar genoemde straatje nog altijd den naam Noulandstraat droeg en ook het waterslootje nog bestond. Het vierkant perceel bouwland in quaestie was in weiland veranderd, was 105 meters lang en ruim 70½ meter breed. Ik laat het stuk hier volgen:
"Hem Lucia Ariaen diericks dochter cum tutore heeft erffelijck vercocht der onder mechtelden Jans Wouters van Meel dochter eene jaerlijcken chijns van drie Karolus gulden van tweijntich St. (stuivers) het stuck te betaelen op lichtmis dach, én dijen te heffen én te boeren in én vuijt een stuck eckerlants gelegen in der prochie van Heeze tot Strabrecht, groot omtrent 43 loepensack (twee en derde lenpens) tusschen erffenis die een zijde aen heulwich henrick aert dircks wedue mette kijnderen erve, - die ander zijde aen eene gemeijne waterlaet, - deen eijnde aen huijs én hoff toebehoren meester diericke van Heeze - dander eijnd aen die noulantsstraet los én vrij. Actum et festes ut supra én deze penninge zijn coeme van peter bouwen wege den los vijftich gulden gelt gevalueert ut supra 1 vierdel jaers te voeren op te zeggen (8 Octobr anno 54 (1554) pres vaes phs (procesentibus vaes et philips).
De oude huisplaats werd onderzocht, waarbij velen behulpzaam waren, en ik ontving tijding, dat het bleek, dat het geheele terrein reeds vroeger doorzocht en omgraven was, wel anderhalve meter diep. Nu vonden wij, zoo luidde het verslag, in de weefkamer van het huis, toebehoorende aan Jacobus Valkenburg en bewoond door Driek Deelen, op 40 centimeters binnen de nu staande achtermuur eene steenen muur, waarvan de stof of kalk buitengewoon sterk was, die wij geheel afgebroken hebben, daarnaast op een halven meter diepte de steenen vloer, waar de harde steenen nog goed inlagen, en goed onder de vloer gezocht tot het einde, daar hij 3½ meter lang was en 3 meters breed, vinden wij in den hoek 60 centimeters onder den vloer een dicht-geslagen gemetseld waterput met een groote plavuis gesloten. Wij hebben dezelve nog 60 centimeters nagegaan, stond vol water". Op mijn schrijven dat het vroegere onderzoek door den Prins Bisschop van Luijk zal geschied zijn in het jaar 1575, en dat hetgeen zij voor een waterput hadden aangezien, de bewaarplaats zal geweest zijn, waarin de schrifturen van Paus Adrianus zijn opgeborgen geweest, onting ik daarover nog de volgende berichten: "Het was een sterke, geheel op zich zelve staande bergplaats, zorgvuldig gesloten, 60 centimeters onder den vloer. Zij was 85 centimeters lang 60 breed 75 hoog. Rond den oven is nooit de grond gebroken, ook nooit in dien kelder. Geheel afgebroken tot den vloer toe, er is geen bewijs te vinden, dat er iets in geweest is. Die oven of bergplaats was van boven met de steenen telkens verder vooruit dicht geslagen, en op den eenen kant de groote blauwe plavuis. Het was van onder sterker van steen dan van boven. Duidelijk was te zien, dat die steenen bewaarplaats eens met die plavuis is toegemetseld geweest.
Wat het huis van Theodoricus betreft, die was afgebroken, toen er in 1575 gegraven is, tot aan het huis van Jacobus Valkenburg. En dat ge- deelte, wat onder het huis van Valkenburg gevonden is, schijnt bij na- gaan toen al overbouwd te zijn geweest; omdat het aan het huis gehoord heeft en niet onderzocht is". Aldus Jan Wijffelaars.
Ik ben van gevoelen, dat Theodoricus deze bewaarplaats heeft doen bouwen. En, dat daarin de geschriften van Paus Adrianus gerust hebben, valt hieruit op te maken, dat duidelijk bleek, dat het oventje met eene plavuis was toegemetseld geweest.
Dat de Prins Bisschop van Luijk bij zijn onderzoek niet geslaagd is, schrijf ik hieraan toe, dat de buitenkelder van het oude huis toen reeds overbouwd is geweest en binnenkelder was geworden van het nieuwe huis van Lucia Dierix, in hetwelk zij den H. Nicasius meermalen zal ontvangen hebben en waarin zij in 1563 stierf, of althans de laatste H. Sacramenten ontving, die haar werden toegediend door den Pastoor van Heeze Michiel Michiels, zoon van Jan Michiels. Ten tijde dat ik te Heeze verbleef, bestonden daar nog een paar dergelijke buitenkelders; men ging er binnenshuis in, maar de kelder lag buiten het huis. Ik vermoed, dat de Pauselijke geschriften bij den dood van Lucia of later, mogelijk bij gelegenheid van het onderzoek in 1575, bij een ander familielid in eene dito bewaarplaats onder den kelder zijn overgebracht, en dat later de bewaarder, misschien door den dood verrast, zijn geheim mede in het graf zal genomen hebben. Mijn besluit was om alle verdere onderzoek daarnaar te staken. Maar zie, daar vind ik in een oud handschrift, ge- titeld: Commentarius, ac Protocollum rerum judicialirum in judicis de Heze, Leende et septam vicis conscriptum per arnoldum Melchioris a secratis ejustam judicii van het jaar 1603 - 1610, eene acte van deeling van het jaar 1607, 12 october, die mij van besluit deed veranderen en eene laatste poging deed wagen. Het betrof eene deeling tusschen drie kinderen van wijlen Adriaan Heeze en Heijlken zijn wittige huijsvrouw. Deze Adriaen Heezen was een broeder van den H. Nicasius en liet na 2 dochters, heijlken gehuwd met Mathijs Anthonis, alias Mathijs Coensen, en Marijken, gehuwd met Jan Jan Peterszoen en éénen zoon Mr. Frans Heesen, die als Pastoor van Wespelaer gestorven is in het jaar 1623. De nagelatene goederen hunner ouders werden in drie deelen gezet 1e de schuur etc. 2e Het woenhuijs mitter stallen ende verkenkoeije mitten houdt daer bij staende deen zijde die voorschreven schuer metten erffne, dander zijde streckende oijck van de haechstraete lijndrecht totter straeten achter die braeck .... 3eHet backhuijs van der plaetschen te doen metten driesen buijten den kelder oijck lijndrecht van de haegestraet totter straeten achter die broeck etc.
Bij accorde zijn gebleven aan Mr. franssen met mathijs anthonis de twee laatste cavelen. Huis en kelder waren spoedig gevonden op Ginderover. Het huis werd bewoond door een zekere van de Mortel, maar toen men in den kelder aan het graven ging, dreigde de bedstede boven den kelder gelegen, in te vallen, en zag men van verder onderzoek af.