De ‘Belgische’ oorlog in brieven uit Heeze

Ik denk dat uw neef Bakker die ik op de parade gezien heb U alle details gegeven heeft. Het was een prachtig gezicht. Die 30.000 mannen trapsgewijs geplaatst over 2 rijen. De algemene uitbarstingen van enthousiasme voor de Koninklijk Familie waren als een electrische stroom. Koning, Koningin, Prinsen, Princessen, Militairen, Schutters, Jagers, het volk, allen vormden één ziel, één gevoel. Deze eenheid was diep ontroerend. De parade duurde 4 tot 5 uren. De Koninklijke Familie heeft het dejeuner aangenomen dat de weduwe Smits hen aangeboden had. Een prachtig dejeuner. Jean heeft ons alle details verteld. Er waren 60 couverts, het hele hof en de Generalen.13 Woensdag zijn wij naar de parade gaan kijken: die vond plaats op de heide in de omgeving van de Aalster Hut en was heel mooi. De 2 Prinsen zijn met ons komen praten en ook de Generale Staf. De Prins van Oranje zei dat hij bij mij wilde komen dejeuneren na de eerste parade van de cavalerie. De Prins van Sachsen Weimar heeft ons opgezocht de 2de dag na zijn aankomst in Eindhoven. Hij wilde het kasteel zien en al mijn wandelingen. Ik heb hem uitgenodigd om afgelopen zondag met ons te komen eten. Hij was vergezeld door zijn oudste zoon en enkele heren van zijn Generale Staf.14 

Feestelijke drukte en oorlogsdreiging

Zoals uit de laatste zin hierboven blijkt had men contact met leden van het opperbevel. Deze contacten komen een aantal keren ter sprake. Uit deze fragmenten blijkt enerzijds de feestelijke drukte vanwege het hoge bezoek en anderzijds de aanwezige oorlogsdreiging en het vreemde gevoel dat deze tegenstelling opriep.                                                                       

Nassau, de tweede zoon van koning Willem I der Nederlanden en Wilhelmina van Pruisen.  13 Zie noot 9. 14 Zie noot 10. De in dit fragment genoemde Prins van Sachsen Weimar is Karel Bernhard (Weimar 30 mei 1792 - Bad Liebenstein 31 juli 1862), hertog van Saksen-WeimarEisenach, een militair in Duitse en Nederlandse dienst. Hij leidde samen met prins Willem (II) en prins Frederik als generaal van 2 tot 12 augustus 1831 de ‘Tiendaagse Veldtocht’ tegen de Belgen.

47

Maar hoe moeten wij onze dingen opruimen, wij hebben hier ingekwartierde mensen de hele tijd: wij hebben nu onze 150ste officier, wanneer vele dingen zijn opgeruimd, dan komt de een of ander Prins die heel vriendelijk vraagt om te dineren of te dejeuneren; dat alles vorm een enorm contrast, de angsten om te vluchten, en dan diners, parades, partijen: men moet echt hier getuige van zijn om het te geloven.15 Adieu goede en lieve vriendin, denkt U aan de onaangenaam en vreemde periode die wij doorbrengen: een dag, een groot gala diner (want het lijkt dat de Hertog Sachsen Weimar hier graag komt – hij heeft al 3 keer hier aan een diner gezeten) en de volgende dag, klaar om te vertrekken wegens de oorlog: dat alles maakt zulk een vreemde tegenstelling dat men er getuige van moet zijn om eraan te geloven. Want zodra wij aangevallen worden, zal ons hele leger zich hier concentreren en wij zullen de plaats moeten verlaten. Het is afschuwelijk om daaraan te denken. Het maakt mij het meest ongerust. Zulk een mooi landgoed te moeten verlaten!16 

De angst om huis en haard

De angst om huis en haard te moeten verlaten en wellicht te moeten opgeven komt in diverse fragmenten naar voren: 
Wij hebben ervan geprofiteerd (de berichten wezen naar een oorlog) om veel dingen op te bergen en de andere in te pakken. Wij leiden een merkwaardig leven, gelijkend op de vogel op de tak, klaar om weg te vliegen bij het eerste geluid. Het is al meer dan een maand dat wij niet weten wat wij moeten doen van de eene dag tot de andere; al onze troepen zijn iedere dag paraat van ’s morgens 3 uur tot 5 uur, uit angst voor een overval van de vijand, alle militairen zijn ingekwartierd in Asten, Someren, Buul, Maarheeze en in het geval van een aanval, moeten zij zich langzaam                                                

15 Ibidem. 16 Diverse brieven van Johanna Catharina aan mevrouw Corver Hooft, HKH, inv.nr. D64. Brief gedateerd 2 oktober 1832. Zie voor de genoemde Hertog van Sachsen Weimar noot 14

.
terugtrekken op Heeze in het grote dennenbos achter het kasteel. Zich verdedigen en schieten om de tijd te geven aan alle andere militairen om zich bij ze te voegen op de heide, naast de Aalster Hut, op hetzelfde terrein waar de laatste parade plaats had de slag te leveren: dus al onze bezittingen worden ten prooi gesteld aan de vijand, deze gedachte is vreselijk!17 Sinds 1 week is mijn zilver verpakt, en ook 2 koffers. Men spreekt van een tegenrevolutie in België. Men weet niet wat men denken moet! Het hele leger wil vooruit gaan: officieren, soldaten, “schutters”, allen hebben enorm veel zin hierin. Het is zeker dat voor actieve en ondernemende mensen deze staat van inactiviteit vreselijk is. Ik deel hun wens niet, want door de oorlog, zou ons mooie bezit geplunderd en verbrand kunnen worden. (…) Wil God een eind maken aan deze onzekerheid.18  Men zegt zelfs dat een kolonne van franse troepen in Hasselt is aangekomen. Dat alles is niet geruststellend; wij zijn alweer als de vogel op een tak, bereid om weg te gaan zodra dat er gevochten zal worden. Enkele hutkoffers staan ingepakt en ook het zilver. Maar hoe moet men zoveel meubels vervoeren? Dat is onmogelijk … of men zou het kasteel moeten sluiten, en het niet meer bewonen; dat zou betekenen het zich ontzeggen van een heerlijke verblijf. Wil God een eind maken aan deze onzekerheid. Al deze angsten ondermijnen mijn gezondheid. Het is zeker de 15de dag dat wij denken op het punt te staan te moeten vertrekken. Gisteren, hebben wij de hele dag het kanon gehoord ……19 
Toen Johanna Catharina tijdens de ‘Tiendaagse Veldtocht’ werkelijk kasteel Heeze verlaten moest had dit effect op haar gezondheid.  
Mijn gezondheid heeft geleden onder deze afwisselingen van vreugde en angst. U zou niet kunnen geloven hoeveel mijn dochters en ik                                                

17 Zie noot 10.  18 Zie noot 11. 19 Zie noot 16. 

48

geleden hebben doordat wij Tuyll alleen op het kasteel gelaten hebben wanneer hij ons dwong om naar Croij te gaan; dit vertrek heeft mijn hele wezen in de war gebracht. Mijn gezondheid is helemaal gestoord. Indien het zo doorgaat, zal ik naar Oorschot gaan om Doctor Guljé te raadplegen. U zou niet weten, lieve vriendin, hoe blij ik ben dat ik nu geen angst hoef te hebben.20 

Een kerkdienst in de openlucht

Tijdens de voorbereidingen van de ‘Tiendaagse Veldtocht’ vindt er in de bossen achter kasteel Heeze een protestantse kerkdienst in de openlucht plaats. In haar brief van 30 juli 1831 beschrijft Johanna Catharina deze gebeurtenis. Ze toont zich zeer geraakt en onder de indruk. 
Zondag, heeft men de religieuze dienst gehouden in het dennenbos achter het kasteel. De veldprediker Marens (?) heeft een zeer mooie preek gehouden helemaal uit zijn hoofd. De heren van het bataljon hebben de psalmen gespeeld, gezongen door alle militairen. Nooit heeft de godsdienst zulk een indruk op mij gemaakt. Ik heb hete tranen geschreid. Deze bijeenkomst te zien in hetzelfde bos waar ik zoveel gebeden had om bescherming afgelopen herfst. 800 mannen, 500 van de infanterie, 80 vrijwillige jagers uit Groningen, meer dan 400 van de gemeentelijke garde van Utrecht. Hun aanblik ontroerde mij zeer, ook om mijn stem met de hunne te heffen. Dat God, die hen ons ter hulp gestuurd heeft, wordt gezegend.  Op deze manier, vierden mijn voorouders in Frankrijk de dienst voor God. Het was zo indrukwekkend al die militairen midden in het bos waar een grote stilte heerste, waar alleen maar de stem van de predikant klonk als van de tolk van God. Ik ben er zeker van dat deze religieuze plechtigheid u eveneens bevallen en geraakt zou hebben. Ze heeft op mij een onuitsprekelijke indruk gemaakt en nooit zal ik vooral de gezongen liederen vergeten. Zij waren subliem, bijna alle schutters uit Utrecht                                                

20 Zie noot 9.

zongen de psalmen uit het hoofd; de boeren uit ons dorp die aanwezig waren vonden deze plechtigheid zeer mooi.21 

Het begin van de ‘Tiendaagse Veldtocht’

Het begin van de ‘Tiendaagse Veldtocht’, zoals zij dat heeft beleefd, beschrijft Johanna Catharina in haar brief van 4 augustus 1831: Zaterdag, nadat ik mijn brief had toegezonden kwam het bevel, dat onze troepen Heeze moesten verlaten. Zij vertrokken allen tussen Zaterdag en Zondagnacht zo stilletjes mogelijk binnen twee uren. De verkenners kwamen de vlag halen, maar de kolonel verbood de muziek te spelen om ons niet te wekken. ’s Morgens leken het kasteel en het dorp uitgestorven. Sedert zeven maanden was er steeds inkwartiering van 800 mannen in Heeze. Wij bleven de gehele zondag en maandag zonder troepen; Dinsdag echter heel vroeg in de ochtend kwamen 1000 Amsterdamse schutters in Heeze, waarvan 300 naar Leende gingen, waar alle militairen vertrokken waren. Wij kregen ingekwartierd 5 officieren en 5 schutters, te weten kapitein Willing, kapitein Brugman, de verloofde van mejuffrouw Betje van Maanen en luitenant Fabiens Volker en de neef Herbert Bikker. Deze heren hebben met ons gedineerd, maar het appel verhinderde hen het dessert en de koffie te gebruiken. De jonge Bikker kwam om 8 uur terug om thee te drinken. De heren Brugman en Volker hadden de wacht. De kapitein moest de wachtpost inspecteren, evenals de Heer Fabiens. Deze heren kwamen alleen maar terug voor een kort souper, te voet komende uit Gemert. Zij wensten naar bed te gaan. Opeens om één uur ’s nachts moet je je mijn schrik voorstellen, toen de grote klok in het dorp alarm sloeg, om de schutters te verzamelen. Wij hadden net de tijd om op te staan en te ontbijten, want om half drie waren alle schutters vertrokken. Dus we waren sedert dinsdag en woensdagnacht opnieuw alleen. Moge God ons behoeden, want ik zal Heeze slechts verlaten op de allerlaatste moment. Het is een te groot verlies ver van zijn bezittingen                                                

21 Zie noot 

49

te zijn; ik weet al te goed wat mij deze inkwartiering gekost heeft tijdens deze zeven maanden. Sedert mijn terugkomst was alles veel beter geregeld. Er zijn 300 Belgen in Weert. Nu mijn laatste berichten; Maandag zijn uit Eindhoven vertrokken de Leidse jagers, de artillerie, de cavalerie en de hele infanterie. En ook de onze, om naar Hapert te gaan, Bergeyk en Bladel. Anderen troepen hebben deze vervangen in Eindhoven. Men zegt dat Dinsdag onze troepen de grens zijn gepasseerd, alwaar zij langdurig kanonschoten gehoord hebben, Dinsdag tussen 5 en 6 uur. Men is er zeker van, dat in Turnhout onze vlag wapperde, en dat in Oosterhout de soldaten van de 13e de Belgen hebben laten vluchten (degene die deze winter gedurende 3 ½ maand in Heeze verbleven); alles is in beweging; het wemelt van troepen. Op het ogenblik kwam er uit Hasselt een getrouwe gestuurd door Generaal Boreel, die ons komt vertellen dat dinsdagavond generaal Duin vertrok met 2000 mannen en 6 kanonnen en dat men in Hasselt zo weinig vermoeden had over de vorderingen van onze troepen, dat de militairen het belachelijk vonden naar kamp gestuurd te worden, zeggende dat het een extra onnodige opgave zou zijn want er zou toch geen oorlog komen. Dit bericht verheugt mij zeer en bewijst dat onze officieren gelijk hadden toen ze zeiden dat het een groot voordeel is om aan te vallen. Deze keer is onze regering vlug en handig geweest, want onze militairen wisten zaterdagachtend nog niets van hun vertrek noch de Amsterdamse schutters toen zij Gemert verlieten waar ze naar toegingen. Als de moed en de eenheid van gevoelens domineren dan zullen onze troepen overwinnen, want alle soldaten, officieren, jagers en schutters hadden maar één wens, vooruit marcheren en bewijzen dat het woord onvoorzichtig en schandalig van Rodenbach (dat de hollander de meeste laffe soldaat was) een onwaardige leugen was. Maar dat de hollander een kalm en volhardende moed bezat en zeer dapper is. (…) Moge God met al deze goede mensen zijn
en ook met ons, en ons binnenkort vrede en rust geven. Gisteren hebben we nog horen schieten, maar vandaag niet. (…) De boeren zijn ontevreden dat juist wanneer er geoogst moet worden, zij hun karren aan het leger moeten afstaan.22 Ook in haar brief van 13 augustus 1831 komt de oorlogssituatie nog ter sprake in ondermeer de volgende fragmenten: 
Het is net een toverlantaarn. Wij zitten tussen 2 vuren zolang dat de Belgen in Weert zijn want de hollandse troepen zijn te zwak om ons te hulp te komen in geval van nood. ?? verzekert ons dat de hollanders op het moment tussen hier en Weert zijn. Indien het waar is zijn wij gered. Het is best mogelijk want wij geloven dat het vertrek van de B. uit Leende kwam door de nederlaag van Generaal Daine [=Daisne, KD] in Hasselt. Daine rekende op een overwinning en hoopte om het terugtrekken van de hollanders op de Eindhovense weg te mijden. Gisteren zijn 300 oorlogsgevangenen door E. gelopen. (…) Op het moment hoor ik dat 2000 hollanders zijn door Hamond getrokken – infanterie – cavalerie – artillerie om naar Weert te gaan. Ik hoop dat zij daar zullen blijven. Nu ben ik dus gerustgesteld.23 

Van herwonnen eer en vaderlandsliefde

Uit verschillende hiervoor geciteerde fragmenten blijkt duidelijk welke gedachten Johanna Catharina had over het conflict. Zij wilde in de eerste plaats vrede en het behoud van huis en haard, maar ze stond ook aan de kant van de koning, het protestantisme en ‘onze hollandse troepen’. Ik wil besluiten met een fragment waarin dit laatste nog eens duidelijk naar voren komt. 
Ik heb een brief van Justine gekregen, van 18 augustus. Zij maakt het best en had geen moeilijkheid ondervonden maar zei dat ik geen                                                

22 Diverse brieven van Johanna Catharina aan mevrouw Corver Hooft, HKH, inv.nr. D64. Brief gedateerd 4 augustus 1831.23 Zie noot 6.

50

idee had van de rommel, gebrek aan organisatie en angst die heersen in het belgische leger. Allen vluchtten en zeiden (in het Nederlands of Vlaams MTS [=barones Van Tuyll van Serooskerken, KD]): “Waarlijk de Hollanders zijn te stout”. Onze troepen zouden geen weerstand ondervonden hebben in Brussel waar geen militairen meer waren en waar iedereen verstijfd was van angst voor het plunderen. Wij hebben zeker onze eer herwonnen; de Leydse studenten en de schutters hebben glorieus gevochten. Als men denkt aan de jonge van der Stein en Knobbelsdorf, alle 2 van een zwakke gezondheid, dan is men vervuld met bewondering voor zoveel ijver, toewijding en moed. Negen maal zijn zij een beetje overal geweest, de studenten van Leyden zijn vooraan gegaan als ‘tirailleurs’ [=ongeregelde schutters, KD] bezield met een moed boven alle lof. Zo spreekt Generaal Meijer die anders niet graag lof uitdeelt. Bijna allen zijn in Leuven geweest waar het belgische mitrailleurvuur op ze schoot. Maar ze schoten te hoog en de kanonskogels vlogen boven hun hoofden. God heeft ze gespaard en naar de gebeden van hun families geluisterd, die zij ze vol glorie weer zullen zien maar desondanks ook bescheiden. Dat is het ware hollandse karakter. De cadet M. van Rhenen is veel beter
maar ik vind hem zeer mager en beleefd zoo als de meeste van deze heren. Een keer zijn zij 17 uren zonder eten en drinken geweest, altijd in achtervolging van de vijand en tijdens 12 nachten achter elkaar in een bivak zonder van ondergoed te kunnen wisselen. Wat een ontberingen van allerlei slag. Hoe waardeert men jongens, nauwelijks uit de kinderjaren, in staat tot zulk een vaderlandsliefde. Iedereen dacht in België dat de Schutters Pruisen waren. Deze vergissing maakte ze verontwaardigd. Het enthousiasme dat in het hele leger heerst vermindert niet: al de boeren schutters met wie ik gesproken heb spraken als oude ridders: “onze eer is herwonnen en dat is tog maar alles voor een mensch”. (in het Nederlands in de tekst MTS) Het spijt ze allen dat zij niet tot Brussel zijn gegaan en dat zij Leopold niet als gevangene genomen hebben. Dat God ons een goede vrede wil geven na zoveel toewijding en vaderlandsliefde.24  
                                               

24 Zie noot 9. De in het fragment genoemde Leopold is Leopold George Christiaan Frederik (16 december 1790 – 10 december 1865), prins van Saksen-Coburg-Saalfeld, hertog van Saksen, was van 1831 tot 1865 de eerste koning der Belgen.