Het jaar 1809 en de Leendse huisarts Jacobus de la Geneste (2)

Heemkronijk jaar:2010, jaargang:49, nummer:1, pag:3 -11

HET JAAR 1809 EN DE LEENDSE HUISARTS JACOBUS DE LA GENESTE (2) 

door: Piet Willems (in samenwerking met René de Leuw) 

In onze vorige Heemkronyk hebben we uitvoerig stilgestaan bij het Nijmeegse, later naar Tilburg verhuisde doktersgeslacht De la Geneste. Op zondag 19 maart 1809 werd hieruit Jacobus Josephus Joannes Baptista de la Geneste geboren, de eerste gemeentearts in Leende. Zijn wieg stond in het Zwarte Peerd op de Heuvel in de Wolstad. De Tilburgse huisarts Jacobus Vincentius Johannes Josephus de la Geneste (Nijmegen 1778Tilburg 1817) was zijn vader. Deze werd dus maar 39 jaar oud. Op 22 augustus 1803 was hij getrouwd met Joanna Josepha Elisabeth de Laure (Tilburg 1776-Thimister/B 1856). Joanna was een dochter van arts Balthasar de Laure en Maria le Heu. Hoewel Jacobus en Joanna slechts veertien jaar met elkaar getrouwd waren, kregen ze toch nog tien kinderen, van wie er drie al heel jong overleden. Zoon Jacobus was hun vierde kind. Hij werd ook arts. Studeerde in Leuven en Leiden. Voor de militaire dienstplicht (Nationale Militie) was Jacobus onder nummer 36 ingeloot, maar hij liet zich – tegen betaling – vervangen (remplaçant). Op zondag 18 januari 1835 trouwde de 25-jarige Jacobus met de twee jaren jongere Maria Catharina Coppens/Koppens uit Leende, het enige kind van molenaar Andries Coppens en Hendrien Joppen, beiden uit Leende. Het huwelijk werd gesloten ten overstaan van burgemeester Nicolaas Wijnants (Borgloon 1756-Antwerpen 1848). Bij de huwelijkssluiting van dokter De la Geneste was Wijnants dus al 79 jaar! Hij zou tot zijn 83ste burgemeester van Leende blijven en verhuisde in 1839, op het einde van de Belgische Opstand die in 1830 was begonnen, naar zijn dochter in Antwerpen. Wijnants overleed in de Sinjorenstad, 91 jaar oud. Als getuigen bij de huwelijkssluiting van Jacobus en Maria fungeerden: grondeigenaar Johannes Josephus de Laure 1778-1850, broodbakker Theodorus Heesterbeek 1784-1868, bouwman  
(landbouwer) Antonij van der Zanden 17881842 en molenaar (mulder) Peter Notten 1808-1861. Het jonge paar vestigde zich in Tilburg, waarschijnlijk met al in hun achterhoofd het plan om zo spoedig mogelijk terug te keren naar Leende.   

Bezittingen

Maria Coppens had immers in Leende nogal wat bezittingen. Op zaterdag 14 november 1835 kwam in Tilburg hun eerste kindje levenloos ter wereld. Niet lang daarna, op 19 januari 1836, werd Jacobus de la Geneste aangesteld als dorpsdokter in Leende, voor 100 gulden per jaar 1.    

In 1839 werd Jacobus de la Geneste ook aangesteld als ontvanger en vroedmeester. Gegevens over het ontvangerschap ontbreken in de oude archieven van de per 1 januari 1997 opgeheven gemeente Leende. Oorzaak is vermoedelijk de brandschade in 1943. Wel zijn er enkele sollicitatiebrieven uit 1852 gevonden, met enige gegevens over de periode dat
                                                

1 Zie pagina 132 van de Kronijk van mr Hendrik van Moorsel.

 
4 

Jacobus ontvanger was. Deze functie vervulde hij dus naast zijn werkzaamheden als dorpsdokter. Wanneer in 1852 een nieuwe ontvanger in Leende benoemd zal worden, waarom is niet bekend, probeert Jacobus zijn benoeming verlengd te krijgen. Hij voert in een brief van 12 januari aan dat hij gedurende een tijdvak van dertien jaren bovengenoemde betrekking onafgebroken heeft waargenomen. Naar zijn mening met ijver en nauwgezetheid. Gedurende dit lange tijdsverloop is volgens hem geen enkele klacht over zijn beheer van de geldmiddelen uitgebracht. Jacobus belooft daarom met dezelfde nauwgezetheid als vroeger de financiële belangen van de gemeente te zullen behartigen, indien hij weer met de betrekking van plaatselijk ontvanger zou worden begiftigd. 

Koning Willem II

Als ontvanger vormde Jacobus de la Geneste, samen met burgemeester Hyacinthus van Dijk en secretaris Hendrik G. van Moorsel, op woensdag 10 juli 1844 het ontvangstcomité voor koning Willem II, toen deze met zijn gevolg op doorreis was naar het GrootHertogdom Luxemburg, en daarbij ook Leende aandeed. Het bliksembezoek duurde slechts een kwartier. In die tijd las burgemeester Van Dijk zijn ‘aanspraak’ voor, die de vorst vriendelijk beantwoordde. Onderwijl werden andere postpaarden aangespannen. De koets was met zes paarden bespannen en tijdens de tocht was naast de koning adjudant Van Karnebeek gezeten. Het hele geleide bestond uit twee officieren en ook twee lakeien. Daags tevoren had men zes paarden uit zowel Venlo, Eindhoven als Roermond laten overkomen.2 

Contract

Bovenop de jaarwedde van honderd gulden kwam voor Jacobus ook nog een betaling per behandeling. Hetzij te betalen door de patiënt, hetzij uit de gemeentekas. In het contract van Jacobus’ opvolger, Petrus Vossen, staan enkele
                                                

2 Zie ook de Kronijk van H.G. van Moorsel.

normeringen en tarieven vermeld. Vermoedelijk heeft Jacobus een vergelijkbaar contract gehad. Er is zelfs sprake van verschillende tarieven. Voor de gegoede stand bedroeg het tarief vijftig cents per visite, voor de minder gegoeden 30 cents en voor de armen was het gratis. Voor de laatste categorie was wel de toestemming nodig van de burgemeester. Voor zijn functie als vroedmeester ontving De la Geneste nog 80 gulden per jaar. Per verlossing ongeveer drie gulden. In de tijd van De la Geneste bedroeg de jaarlijkse geboortegroei in Leende ongeveer 35 baby’s. Jacobus werd per 12 februari 1848 aangesteld als vroedheer, nadat vroedvrouw Petronella van Dooren op 23 april 1847 was overleden. Petronella was omstreeks 1778 geboren in Weert en vermoedelijk begin 19de eeuw getrouwd met haar Leendse leeftijdgenoot kleermaker Gerardus Verspeek. Deze overleed in 1844. Samen kregen ze in de periode 1808-1820 zeven kinderen. In de Franse tijd werd vroedvrouw in geboorteaktes aangeduid als sage femme (wijze vrouw). Petronella/Petronilla was tevens naaister. Bij een van haar bevallingen zien we ene Willemijn van Asten als vroedvrouw vermeld. Zonder leeftijd of andere aanduiding, zodat we haar niet kunnen plaatsen. 

759 bevallingen

In de periode 1848-1867 heeft Jacobus de la Geneste waarschijnlijk bij 759 bevallingen de nodige hulp verleend. 3 De kindersterfte was in die tijd nog erg hoog (hygiëne!), ook werden veel kinderen ‘levenloos’ geboren. 4 Het vaste ‘traktement’  van Jacobus bedroeg vanaf 1848
                                                

3 René de Leuw heeft van al de 759 levend geboren baby’s de namen opgezocht, plus de datums en –nummers van hun geboorteakte. Hij constateerde dat in 13 gevallen de vader niet aanwezig was bij de geboorteaangifte, dat het vijf keer een ongehuwde moeder betrof en dat in twee gevallen de vader bij de geboorte van zijn kind al was overleden. In 22 gevallen was dokter De la Geneste de aangever en driemaal fungeerde hij als getuige. Bij zeven bevallingen was er sprake van de geboorte van een tweeling. 4 In de periode 1848-1867 werd dokter De la Geneste 29 keer geconfronteerd met een doodgeboren kindje, wat neerkomt op 3,68 procent. Drie tweelingen werden levenloos geboren, een percentage van 30.

 
 5

voortaan 180 gulden per jaar, te betalen in vier termijnen van 45 gulden, zo staat in zijn contract, ondertekend door burgemeester Hyacinthus van Dijk (1786-1851) en de assessoren Jan Joseph de Laure (Valkenswaard 1778-Leende 1850) en Antonius Bax (17891857). De contractant was verplicht binnen de gemeente te wonen en mocht die zonder voorkennis en consent van de burgemeester of diens plaatsvervanger niet verlaten. Mocht een ingezetene doktershulp nodig hebben, dan moest de arts zich onverwijld bij de patiënt vervoegen. Op 22 juni 1868 stuurde burgemeester Tielemanus Maas 1822-19045 een noodoproep naar de Geneeskundige Dienst in Breda, sinds 1865 de opvolger van de Provinciale Commissie van geneeskundig onderzoek en toevoorzigt. De burgemeester meldde dat dokter De la Geneste sedert enkele maanden lijdende was aan een slepende ziekte en dat sinds enkele weken zelfs het gevaar bestond van sterven. In Heeze had dokter Vossen zijn been gebroken met andere ernstige contusiën (kneuzingen), zodat beiden geen hulp konden verlenen. Bovendien stond er geen verloskundige meer ter beschikking. Patiënten in Leende waren derhalve voor geneeskundige hulp op Budel, Geldrop of Valkenswaard aangewezen, aldus de burgemeester. Dokter De la Geneste overleed pas vier jaar na de noodoproep, maar hij heeft zijn werkzaamheden in die periode niet meer hernomen. 

Huispersoneel

Blijkens de volkstelling van 1839-1849 waren bij het doktersechtpaar achtereenvolgens drie dienstbodes werkzaam. Allereerst Margaretha Klevers/Cleevers in 1807 geboren te Baexem. Vanuit Leende vertrok zij naar Eindhoven. In 1839 kwam Joanna Swinkels er als dienstbode werken. Zij was in 1819 te Mierlo geboren. Van maart tot november 1849 was Petronella van Gaal de dienstmeid. Hoewel geboren in Leende kwam zij toen van Antwerpen, waar ze                                                  

5 Tielemanus Maas was burgemeester van Leende van 18601877. Hij bleef ongehuwd en stierf in Eindhoven.  

Dissertatie. 

ook naar terugging. In de periode 1860-1890 bestond het personeel van de De la Geneste’s afwisselend uit: Hubertus van Engelen als dienstknecht, Petronella Baeten als meid, Adriaan Hezing uit Leende als knecht - hij vertrok in 1869 naar Hamont, Catharina Michiels kwam van Weert en in 1868 terug, Joanna Scheepers 6 kwam in 1868 vanuit Geldrop als meid en keerde in 1870 terug naar Heeze, Andries van der Kruijs 1822 Someren vertrok als knecht in 1873 naar Maarheeze, Adriana Smolders 1854 Borkel en Schaft – werkzaam van 1874-1877 en Maria Elisabeth Bax Leende 1857 werkzaam van 1857-1887.                                                 

6 Johanna Scheepers 1846-1935, huwde in 1877 met de Heezer schoenmaker Jan Wijffelaars 1847-1914.

 
6 

Dokterswoning

Jacobus noemde zich medicinae doctor, genees- en heelmeester. Hij was in het bezit van het diploma van de senaat der Hogeschool van Leiden, gedateerd 29 maart 1832 en dat van de genees- en heelkunst van de geneeskundige commissie te Den Bosch van 18 mei 1831. Het jonge dokterspaar ging wonen op de hoek van de Molenstraat, die vanuit Leende naar Valkenswaard voert, en de hoofdstraat door het dorp. Die hoofdstraat werd toen Leenderstraat genoemd, maar luistert nu naar de naam Dorpstraat en de Molenstraat heet tegenwoordig Valkenswaardseweg. Het pand bestaat nog (zie foto) en staat vlak bij de laatgotische kerk van Leende uit 1474. Het huis is na de dood van Maria overgegaan in handen van de familie Simkens. De ongehuwde kinderen Adam 1882-1977 en Lien Simkens 1879-1983 hebben er lang in gewoond. In 1983 werd Lien 103 jaar, tot nog toe zover bekend de oudste geboren Leendenaar. Een tijdlang was in een deel van het pand tevens het plaatselijke politiekantoortje gevestigd. Anno 2010 doet het dienst als kinderopvangplaats (Korein) en is het eigendom van Jan en Ria van HoofHeesmans.  

Medische zorg uit Heeze

In zijn boek 'Leende, geschiedenis van een dorp met een ondernemende bevolking' schrijft regiohistoricus drs Jean Coenen in 1997 7:  ‘De bevolking van Leende werd aan het begin van de 19de eeuw door een dokter vanuit Heeze geholpen. Peter Antonie Bungeners (Megen 1769Heeze 1823) was 'dorpschirurgijn en vroedheer' tot aan zijn dood in 1823. In 1828 brak een besmettelijke ziekte uit in het gezin van timmerman Willem Francis van Laarhoven en Francina Cox. Zoon Henricus overleed op 8 november 1828 en drie andere kinderen werden ziek. Hun vader overleed op 14 januari 1829. Hendrik Kox, die tijdens de ziekte de koeien van Van Laarhoven verzorgde, en buurman Johannes van der Kruijs raakten besmet. 
                                                

7 Pagina 271.   

 . 

Dokter Konings uit Helmond constateerde typhus. Via de dochter van Van der Kruijs die dienstmeid was bij de burgemeester van Soerendonk, ging de ziekte zelfs over naar Soerendonk. In Heeze en Leende werd nu duidelijk dat er weer een dokter moest worden aangesteld. In 1829 werd Theodorus Dupuis (Antwerpen 1803-Heeze 1864) als opvolger van Bungeners benoemd in Heeze en Leende. In 1835 huwde 'medicine doctor' Jacobus Josephus Joannes Baptista de la Geneste met de Leendse molenaarsdochter Maria Catharina Koppens. De La Geneste was via zijn moeder verwant aan de Leender assessor De Laure. In 1836 vroeg het gemeentebestuur hem om in Leende de ziekenzorg voor de armen op zich te nemen. Aangezien De la Geneste nog studeerde voor vroedmeester zou hij in de toekomst het dorp goed van dienst kunnen zijn. Hij bleef 35 jaar in functie. Daarna was hij geestelijk niet meer in staat om de ziekenzorg uit te oefenen.  Gedurende zijn jarenlange praktijk maakte Leende in 1837 een griepepidemie mee onder de soldaten, een pokkenepidemie in 1857 en cholera in 1866. Vanwege het feit dat hij op het laatst zelf verzorgd moest worden verzocht de gemeente Leende dokter P. Vossen uit Heeze om waar te nemen. In 1872 moest hij in Leende een pokkenepidemie bestrijden en enkele gevallen van dysenterie. Van 1881 tot 1900 was de ziekenzorg in handen van dokter Gyrath uit Valkenswaard. Deze was in 1893 maar liefst 50 jaar dokter in Valkenswaard.’ 

 
 7

Echte doktersfamilie

Van het proefschrift van de Leendse ‘armendokter’ vond René de Leuw 8 uit Goirle het titelblad, waarvan hij een scan maakte. In de bibliotheek van de Universiteit van Tilburg (UvT) bevindt zich ook een exemplaar. De naam Geneste duikt meerdere malen op in medische kringen. In 1654 zou er al een Antonius Dominicus de la Geneste in Grave geboren zijn die dokter geworden is. Deze trouwde in Schijndel in 1684 met Catharine Cremers. Zijn zoon was Antonius Caspar (de) la Geneste, geboren te Grave in januari 1704. Caspar studeerde in Leiden vanaf 20 maart 1722. Zijn thesis (stelling) droeg als titel ‘De mama exquisita’. Hij overleed in Grave op 22 mei 1782. Vervolgens werd nog de naam van Henricus Johannes Antonius (1767-1847) de la Geneste gevonden, geneesheer en oudkantonrechter in Grave. Het is dus wel duidelijk dat het om een echte ‘doktersfamilie’ gaat. In het tijdschrift Numaga staat een artikel over deze medische tak.  

Verwant met Leende

Van moederskant was De la Geneste dus verwant aan de in Valkenswaard geboren Leendse assessor (bijzitter in het bestuur) Jan Joseph de Laure 1778-1850. Deze trouwde in 1811 op 33-jarige leeftijd met de 15 jaar oudere Henrica van Asten 1763-1829, en in 1833 met de acht jaar jongere Maria van Laarhoven 1786-1853, beiden afkomstig van Leende. Er zal wel wat gelobbyd zijn vooraleer het gemeentebestuur van Leende aan Jacobus de la Geneste vroeg om in Leende de ziekenzorg voor de armen op zich te nemen. Aangezien deze nog studeerde voor vroedmeester ging het gemeentebestuur ervan uit dat hij in de toekomst ook in dit opzicht het dorp goed van dienst zou kunnen zijn. Jacobus werd aangesteld per 19 januari 1836 en bleef 35 jaar in functie, zij het dat hij eind
                                                

8 De Leuw was een van de vele vrijwilligers die de gemeente Tilburg meehielpen om 200 jaar stadsrechten te herdenken, door gegevens te verzamelen van in 1809 in Tilburg geboren baby’s.

jaren zestig al ernstig ziek was en ‘handelsonbekwaam’.  

Geen kinderzegen

Voor het huwelijk van Jacobus en Maria bleek weinig kindergeluk weggelegd. Nadat er in Leende al twee baby’s leven- en naamloos geboren waren, eerst een dochter in 1836 toen een zoon in 1837, kwam het derde kind in 1842 wel levend ter wereld. Hij kreeg de namen Jacobus Johannes, maar bleef slechts drie dagen in leven. Daarna zijn in 1843 (zoon) en 1845 (dochter) nog twee kinderen doodgeboren. Er kwam dus geen nageslacht.