Textielarbeiders tegen mechanisering: Een machine-oproer in Geldrop in 1833

Heemkronijk jaar:1984, jaargang:23, nummer:2, blz.48- 63

TEXTIELARBEIDERS  TEGEN  MECHANISERING: EEN MACHINE- OPROER IN  GELDROP  IN  1833

door: W.J. van Exel

Robotisering, electronica, chips, automatisering; de vervanging van mankracht door machines en het verrichten van dezelfde hoeveelheid werk door minder mensen schijnt iets te zijn waar we niet meer onderuit kunnen en wat bij deze tijd hoort. Dat veel mensen het daar moeilijk mee hebben en niet bijster gelukkig zijn met de voortschrijdende automatisering, zal duidelijk zijn en dat er ook voldoende redenen zijn aan te halen voor deze bedenkingen tegen de huidige gang van zaken eveneens. Velen komen op straat te staan, met alle narigheid van dien, hoeveel nadelen er wellicht ook kleefden aan hun vroegere baan. Ook deze onvrede schijnt een noodzakelijk onderdeel te zijn van onze tijd. Ook in vroegere eeuwen hebben met name de arbeiders veel bezwaren gehad tegen nieuwigheden en machines die hen het werk uit handen namen, werk dat in onze ogen op zijn zachtst gezegd niet altijd even aantrekkelijk was. Een voorval uit het Geldrop van 1833 is hier een duidelijk voorbeeld van, waarbij aangetekend moet worden dat het zeker geen unieke gebeurtenis betreft.

Zoals bekend zal zijn, is de geschiedenis van Geldrop voornamelijk bepaald door de textielnijverheid. Verreweg het grootste deel van de bevolking vond vanouds zijn bestaan in deze activiteit, die "sinds eeuwen de basis voor de economische welvaart" van Geldrop was. Aldus Verhagen in zijn bekende en uitvoerige beschrijving van de economie van Geldrop vanaf het begin der negentiende eeuw, die ons duidelijk maakt hoezeer de textielindustrie en de conjunctuurgolven daarin vanouds hun stempel gedrukt hebben op de plaats. In het kader van dit artikel kunnen we hier slechts kort op ingaan. Geldrop was zeer eenzijdig gericht op de lakennijverheid met als grondstof wol. De Generaliteits-periode was moeilijk geweest en vooral de achttiende eeuw geeft een crisis te zien. Door de Bataafse en Franse tijd kwamen er omstandigheden die een opbloei mogelijk maakten. Deze opbloei duurde tot ongeveer 1815, waarna er weer een crisis inzette. In 1833 was die nog niet voorbij; het herstel zou pas komen tegen het eind van de jaren 1840. Door deze hoge graad van nijverheid was er in Geldrop vanouds een flinke groep ondernemersfamilies. Anderzijds was er ook vooral na 1550 een grote concentratie arbeiders, die hun bestaan uitsluitend vonden in de textielfabricage en zelf geen landbouw meer beoefenden. Het beeld van Geldrop verschilt zodoende nogal met dat van de dorpen in de omgeving, waar landbouw vrijwel het enige bestaansmiddel was. De textielfabricage stond onder leiding van personen die de functies van koopman en fabrikant in zich verenigden, de fabrikeurs. Deze hadden allemaal vrij kleine bedrijven, althans in de jaren 1820-1830. Van echte fabrikanten is pas later sprake, bij de invoering van machinale produktie. De eerste echte fabrikant was de Duitser Hendrik von der Nahmer. Deze schakelde in 1831 de eerste stoommachine in een spinnerij in Geldrop in. De tweede stoommachine zou pas in 1853 geplaatst worden  (1).

Alvorens het bovengenoemde voorval en de loop der gebeurtenissen erna te kunnen behandelen, moeten we eerst de gemeente Geldrop plaatsen in het bestuurskader van die tijd en enkele personen voorstellen. De provincie Noord- Brabant bestond al in haar huidige vorm, met aan het hoofd een gouverneur die veel macht had. Niet ten onrechte is deze bestuurder wel eens aangeduid als "persoonlijke vertegenwoordiger van de vorst in de provincie, de uitvoerder van de opdrachten der centrale regering".  (2) Handhaving van de openbare rust en goede orde vormde een belangrijk onderdeel van zijn takenpakket. Om dat goed te kunnen verwezenlijken stonden tot zijn dienst de burgemeesters, die verantwoordelijk waren voor de openbare rust in hun gemeente. Zij moesten hierover regelmatig verslag uitbrengen. De burgemeesters van de steden stonden daarbij rechtstreeks onder het gezag van de gouverneur, maar tussen de besturen van de plattelandsgemeenten en de gouverneur stond in het uitgestrekte Noord-Brabant een derde schakel. Hiertoe was het platteland, zoals overigens in meer provincies, opgedeeld in zeven districten, met aan het hoofd de districtscommissarissen. Zo was de baron van Heeze, J.D. van Tuyll van Serooskerken, commissaris van het district Oirschot. Geldrop hoorde bij het district Helmond (dat in die tijd niet als stad gold), met als commissaris de Helmondse kasteelheer C.F. Wesselman. Aan hen moesten de burgemeesters van plattelandsgemeenten verslagen uitbrengen over de gang van zaken en tot hen moesten zij zich melden als er iets voorviel; de commissaris onderhield daarover nauwe contacten met de gouverneur. Deze laatste functie werd in Brabant sinds februari 1830 bekleed door A.J.L. Baron van den Bogaerde van Terbrugge, een Gentse edelman.

Naast deze bestuurlijke taak was er sinds de Franse tijd in het hele land ook een uniforme rechterlijke macht. Noord-Brabant was op dat terrein ingedeeld in de drie arrondissementen Breda, Den Bosch en Eindhoven, waar in de hoofdplaats een "rechtbank van eerste aanleg" gevestigd was. Geldrop ressorteerde uiteraard onder de laatstgenoemde. Aan iedere rechtbank was een officier van Justitie verbonden, bij wie alle misdaden en ongeregeldheden gemeld moesten worden; deze functionaris moest zoals ook nu nog zorgen voor de vervolging van de daders. Officier van Justitie in Eindhoven was J.J. van Lelyveld van Cingelshouck, telg uit een aanzienlijke familie die woonde op huize "De Burgh" in Stratum. Hij had zijn directe superieur in de persoon van J. van Blarkom, de procureur- crimineel te Den Bosch, die belast was met het oppertoezicht van politie in de provincie. De procureurs-crimineel hadden op hun beurt een superieur in de persoon van de procureur-generaal, verbonden aan het Hooggerechtshof in Den Haag.

Genoeg over (NB: niet "van"!) al deze hoogwaardigheidsbekleders; keren we terug naar het nijvere Geldrop, waar de arbeiders nijver wilden blijven, zoals we hieronder zullen zien.

Begin december 1833 krijgt de Eindhovense officier van Justitie van de gouverneur een afschrift toegezonden van een uitvoerig rapport van districtscommissaris Wesselman naar aanleiding van een "oproerige beweging onder het tot de lakenfabrijken behoorende werkvolk" te Geldrop. In zijn begeleidend briefje laat Van den Bogaerde duidelijk merken van mening te zijn dat er, indien dat nog niet gebeurd was, "onverwijld" een gerechtelijk onderzoek naar deze zaak moest komen. De uitslag daarvan wilde hij zo snel mogelijk weten! (3)

Het verslag van Wesselman had hem blijkbaar danig bezorgd gemaakt; anderzijds moeten we in een dergelijk geval steeds goed in het achterhoofd houden dat er in het algemeen bij de hogere standen een grote afkeer bestond van acties vanuit de lagere standen. Wat had Wesselman de gouverneur dan verteld over Geldrop? Het verslag is boeiend genoeg om er ruim aandacht aan te besteden. Wesselman had "zijdelings" geruchten gehoord over een of andere rel door de arbeiders van Geldrop, gericht tegen enkele fabrikeurs. Hij had daarop bij de betrokken fabrikeurs een geheim onderzoek ingesteld, wat schokkend nieuws aan het licht gebracht had.

Drie van de Geldropse fabrikeurs  -Henricus Eijcken, Adriaan van den Heuvel en Everardus Muijters-  hadden in het najaar van 1833 gezamenlijk een lakenscheerwerktuig aangeschaft. Van belang daarbij is te weten dat beide eerstgenoemden compagnons waren in de firma Van den Heuvel/ Eijken, uit welke firma de latere N.V. Wollenstoffenfabriek A. van den Heuvel & Zoon voort zou komen. Adriaan van den Heuvel was een zoon van brouwer en lakenfabrikeur Willem Adriaan en gehuwd met Johanna Maria Eijcken. Zij was een zuster van Henricus. Everardus Muijters was gehuwd met Anna Maria Geboers, een nichtje van Henricus Eijcken én Adriaan van den Heuvel (haar moeder was namelijk Johanna van den Heuvel)! Op een lijst met Geldropse bedrijven en aantallen werknemers en werktuigen uit 1841 komt een firma "Muyters en van Zeeland" voor. Deze firma had in totaal 33 werknemers en verkeerde zodoende in de middenmoot qua bedrijfsgrootte (Van den Heuvel/Eijcken was verreweg het grootste bedrijf met 250 werknemers. (4)

Lakenscheerwerktuigen waren beter bekend onder de naam "tondeuse" en bevonden zich volgens Wesselman reeds in bijna alle lakenfabrieken in Eindhoven, Tilburg, Delft en Leiden. De aankomst van een dergelijk apparaat in Geldrop had echter onder het werkvolk een behoorlijke deining veroorzaakt (Wesselman merkt daarbij op dat die onrust waarschijnlijk was "aangehitst door andere fabrikanten welke de kosten van zoodanig werktuig niet kunnen goedmaken", maar dat zal hem wel aangepraat zijn door Van den Heuvel c.s.). Daarbij was niet alleen gedreigd met vernieling van de machine, maar ook met het helemaal afbreken van het lokaal waarin deze opgebouwd werd!

De fabrikeurs hadden zich hieraan echter niet gestoord en waren onverschrokken verder gegaan met het installeren van de machine.

Op 29 oktober, een werkdag, verscheen 's middags rond drie uur echter de veldwachter, die in Geldrop (al dan niet tijdelijk, dat wordt niet duidelijk) de functie van omroeper waarnam. Deze riep overal af dat alle fabrieksarbeidersOpdat de gouverneur dit beter kon plaatsen, deelde Wesselman hem meeEen inderdaad zeer opmerkelijk gegeven, deze vroege vorm van onderlinge sociale verzekering. Typisch is het bovendien dat de arbeiders hun bond of vakvereniging (want daarvan is hier mijns inziens sprake) een gilde noemen, bestuurd door dekens; dat laatste is opmerkelijk parallel aan de schuttersgilden!  (5)

Hoe het ook zij, Wesselman had van deze bond duidelijk geen hoge dunk, getuige de verzuchtende afsluiting van zijn zin:Wesselman verdacht de dekens van dit 'gilde' ervan het brein te zijn achter deze door de veldwachter gedane omroeping. Tegen zes uur had zich een groot aantal arbeiders naar de bewuste herberg begeven, "alwaar de sterke drank in groote hoeveelheid wierd uitgedeeld en ten lijve geslagen”. Hier werden allerhande bedreigingen geuit, waarna het besluit genomen werd om de (gehate maar evenzeer gevreesde) machine te gaan vernielen. Een noch onbekend, noch abnormaal gegeven: veel rellen en opstootjes hadden hun oorsprong in herbergen, als de enige gelegenheden waar men kon samenkomen. De genuttigde alcohol zal daarbij natuurlijk een rol gespeeld hebben, al blijkt uit zijn uitlating weer heel duidelijk dat Wesselman de arbeiders en hun grieven niet serieus nam.

Ondertussen waren twee officieren van de in Geldrop gelegerde dragonders ook naar de herberg gegaan, om te proberen het verzamelde volk te bedaren. We moeten hier even het tijdsbestek in onze herinnering terugroepen: het is 1833 en Nederland is na de afsplitsing van België en de Tiendaagse Veldtocht in 1830/1831 nog steeds op voet van oorlog met België. Koning Willem I houdt daarom een groot leger op de been, dat in zijn geheel in Noord-Brabant ge- stationneerd is; een situatie die tot 1839 voortduurt.

In normale tijden waren hier geen militairen en naast een enkele plaatselijke veldwachter en kleine regionale brigades marechaussee was er verder geen politie! De bemiddeling van de twee officieren had echter niet het beoogde effect, want aldus Wesselman:Door tussenkomst van toevallig aanwezige militairen was de machine dus intact gebleven. Toch had de ondernomen actie de arbeiders wel wat opgeleverd, in ieder geval voorlopig. Ter voorkoming van nieuwe onlusten en met het oog op de doodsangsten die zij met hun gezinnen uitgestaan hadden, hadden "vooral op aandrang van deze laatsten”, Eijcken, Van den Heuvel en Muijters bekendgemaakt “dat zij het bewuste werktuig weder zouden laten uitbreken, hetgeen zij dan ook uit vrees voor hun leven en hunne bezittingen gedaan hebben"!

En dat was nog niet het enige winstpunt geweest. De werklieden die niét naar de bijeenkomst in de herberg gegaan waren, waren door de ‘dekens’ bestraft met 30 cent boete, die zij prompt betaald hadden. Dit illustreert duidelijk de machtige positie van dit ‘gilde’, dat mijns inziens de reden is dat de autoriteiten op dit puntje steeds terugkomen.

De moraal die Wesselman tegenover de gouverneur aan dit voorval verbond, is nog zo duidelijk geworteld in de aloude regententraditie en tevens zó opportunistisch, dat het de moeite waard is die hier in extenso op te nemen.

Tot zover een geschrokken Wesselman, die een daad wil stellen; gouverneur Van den Bogaerde sluit zich hier helemaal bij aan. Ook procureur-crimineel Van Blarkom acht een onderzoek meer dan nodig. Van hem krijgt Van Lelyveld twee dagen later een brief over de rel (Van Blarkom was daarover "zoo even van goeden hand onderrigt", waar- mee niemand anders dan de gouverneur bedoeld kan zijn!). Wijzend op de mogelijke "dangereuste gevolgen", spreekt Van Blarkom tevens zijn bevreemding uit over het feit dat hij van het voorval niet eerder in kennis gesteld is. Inderdaad is vreemd dat een dergelijke rel pas zo laat boven water komt; Van Lelyveld valt dit echter niet te verwijten. Nu hij wel gealarmeerd is, zet hij zich aan het werk en stelt een onderzoek in.

Wie ontbreekt er in het in het bovenstaande verhaal, een toch erg  belangrijke, zij het plaatselijke autoriteit? De oplettende lezer zal ongetwijfeld bemerkt hebben dat de burgemeester van Geldrop tot hier buiten schot gebleven is, terwijl die toch de eersterantwoordelijke persoon was voor de orde en rust in zijn eigen gemeente. Zonder er veel verder over te kunnen uitweiden  -dat zou dit artikel ongetwijfeld te lang maken-  moet hier toch gesteld worden dat diens rol in deze zaak dubieus te noemen is. De gezamenlijke bovengenoemde autoriteiten hebben dat in elk geval wel zo opgevat en daarom is deze burgemeester in maart 1834 ontslagen. Dat gebeurde dan weliswaar op eigen verzoek, maar dat verzoek had hij gedaan na aandrang van de gouverneur. Het betreft hier Pieter Bolsius, die tegenover de buiten-wacht volhield dat er niets aan de hand was. Hij had het gebeuren dan ook aan niemand gerapporteerd, zoals hij ook niets had ondernomen om de rel tegen te gaan en het probleem via een minnelijke schikking op te lossen. Bolsius was overigens op dat tijdstip al 69 jaar (en daarmee in de gemeentelijke bestuursapparaten zeker geen uitzondering!), zodat zijn ontslag voor hem nu ook weer niet zo bezwaarlijk was. (7)

Keren we echter terug naar waar het ons oorspronkelijk om begonnen is: de machinerel en alles wat daaruit over de Geldropse samenleving van de jaren 1830 te achterhalen valt.

De brieven van Van den Bogaerde en Van Blarkom maken Van Lelyveld duidelijk dat er aan deze zaak iets moet worden gedaan. Hij stelt daarom een onderzoek in, maar om daaraan geen ruchtbaarheid te geven  -en zeker niet in Geldrop-  begint hij voorzichtig. Om alles eens uit de eerste hand te vernemen, nodigt hij Eijcken, Van den Heuvel en Muijters uit voor een vertrouwelijk en officieus gesprek. "in om geen oog te geven zal ik niet tot U komen, maar nodig ik U uit om bij mij te komen op het Tribunaal". Dat deed hij waarschijnlijk mede gezien de indruk die de rel op de geschrokken fabrikeurs gemaakt had. Geruststellend kon hij hen immers tevens verzekeren dat alles wat op deze bijeenkomst ter sprake zou komen, geheim zou blijven, wat niet het geval zou zijn als ze meteen voor de onderzoeksrechter moesten verschijnen.  (8) Na dit gesprek wordt het onderzoek in volle gang gezet; wij vernemen er echter niets meer van tot eind januari 1834.

Dan namelijk stuurt Van Lelyveld de stukken met betrekking tot de tot dan gevoerde procedure naar Van Blarkom. Deze moest er eerst zijn licht eens over laten schijnen, maar Van Lelyveld deelt hem wel alvast mee dat naar zijn mening de daden van de beide hoofdverdachten "van cnriminelen aard" waren en "overigens genoegzaam bewezen om hen in hechtenis te stellen". (9) Dat laatste gebeurt echter niet; wel acht Van Blarkom voldoende houvast te hebben om de procedure voort te zetten. Uitvoerig adviseert hij Van Lelyveld over wie er nog verhoord moeten worden op grond van welke stukken en wie er nog gedagvaard moeten worden.  (10)