Opgravingen in een 15de-16de eeuwse nederzetting te leenderstrijp

Heemkronijk jaar:1982, jaargang:21, nummer:2, blz.3 - 35

OPGRAVINGEN IN EEN 15DE — 16DE EEUWSE NEDERZETTING TE
LEENDERSTRIJP*

door: Nico Arts en Jos Deeben

INLEIDING

Evenals de rest van Nederland is de provincie Noord-Brabant rijk aan sporen van bewonersactiviteiten uit een ver verleden. Dit kunnen zichtbare sporen zijn, zoals bijvoorbeeld kastelen of kerken, of niet-zichtbare sporen. Deze laatste bevinden zich meest onder een grondlaag. Ze zijn afgedekt door stuifzand of esdekken en worden vaak vergraven door grondwerkzaamheden. Soms komen er dan voorwerpen te voorschijn, die de materiele overblijfselen vormen van vroegere bewoners. Meestal is dat door hen afgedankt materiaal, zoals gebroken aardewerk. Deze materiele overblijfselen kunnen ons iets vertellen over de ouderdom en de aard van de bewoning. De vroegere activiteiten hebben ook sporen in de grond achtergelaten, zoals fundamenten, door donkere verkleuringen zichtbare vergane palen, afvalkuilen, etc. Dergelijke sporen bieden ook veel informatie over de vroegere bewoning. Sterker nog, in feite kunnen ze ons meer vertellen over de aard van de bewoning dan alleen de materiele voorwerpen. Door de voortdurende grondwerkzaamheden worden thans talrijke oude bewoningsplaatsen vergraven. Daarbij wordt veel informatie vernietigd. Indien de mogelijkheid zich aandient, graven archeologen deze nederzettingen op voordat er grondwerkzaamheden hebben plaatsgevonden. Soms vindt de opgraving op een later tijdstip plaats, nadat er al veel voorwerpen zijn verzameld. Dit laatste was het geval te Leenderstrijp. In 1970 liet J.H. Cardinaal een huis bouwen langs de Strijperstraat tussen Leende en Leenderstrijp. Tijdens het graven van de bouwput werden er een aantal donkere verkleuringen opgemerkt alsmede een houten waterput. Bij het graven van een voederkuil juist ten noorden van de later achter het huis gebouwde varkensstal werden in 1974 door hem wederom vondsten gedaan. In de daaropvolgende jaren werden de voederkuilen telkens op een andere plaats gegraven. Steeds kwamen vondsten te voorschijn die dateerden uit de zestiende eeuw. Zo werd een aardige verzameling vondstmateriaal bijeengebracht, waaronder enkele bijna complete aardewerk potten en een pijpaarden beeldje. Waar deze vondsten bij hoorden, was niet bekend. Wel wist J. Cardinaal te vertellen dat het meeste vondstmateriaal afkomstig was uit donker-kleurige plekken onder het esdek. In overleg met W.J.H. Verwers, provinciaal archeoloog van Noord-Brabant, werd namens de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek(R.0.B.) een bescheiden opgraving gedaan op het terrein waar de voederkuilen waren gegraven.

Deze opgraving werd noodzakelijk geacht, omdat de kans groot was dat de eventueel nog aanwezige grondsporen in de nabije toekomst door het graven van andere voederkuilen geheel verstoord zouden worden. Het zou dan voor altijd onbekend blijven, waartoe de vondsten behoorden. Een aantal vondsten van Cardinaal werden al eerder in dit tijdschrift door W.H.Th. Knippenberg beschreven  (1). Teneinde het overzicht van het vondstmateriaal compleet te houden, worden deze hier opnieuw beschreven en afgebeeld. Hierbij is dankbaar gebruik gemaakt van de kundige en uitvoerige gegevens van W.Knippenberg. Achtereenvolgens wordt een beschrijving gegeven van de ligging van de vindplaats, van de resultaten van de opgraving en van de vondsten. De beschrijving van de vondsten is onderverdeeld in de verschillende typen vondsten, zoals typen aardewerk, munten e.d.

LIGGING

Ongeveer evenwijdig aan het riviertje de Strijper Aa, en circa 400 meter ervan bevindt zich de Strijperstraat. Op de vroegste kadastrale kaart (Afbeelding 1) heet dit gedeelte van de Strijperstraat het Kerkpad, met ten noorden ervan het Langenpad. Op deze kaart wordt geen bebouwing op de vindplaats aangegeven, wel bouwland. Juist ten zuiden van de vindplaats bevindt zich de bebouwing van het Eindje, de meest noordelijke huizengroep van Leenderstrijp. Ten zuiden van de vindplaats bevinden zich de Tuinakkers en de Driesbeemden en de Tuintvelden. De topografische plaatsaanduiding van de vindplaats is: (57e)166.00 x 372.19.

Het oppervlak van het maaiveld waarin de opgraving plaats vond, bevindt zich 26,5 meter boven Normaal Amsterdams Peil.

DE OPGRAVING

Op 8 en 9 april 1980 werd een 16 meter lange en 70 centimeter brede sleuf gegraven dwars door het later opgegraven terrein. Deze proefsleuf diende om te kunnen bepalen in hoeverre de bodem reeds vergraven was en of het nog de moeite loonde om een vergraving uit te voeren. De resultaten waren zonder meer hoopvol. In het noorden van de proefsleuf werden een tweetal waterputten aangesneden; verderop een aantal met onder andere puin en aardewerk gevulde kuilen. De eigenlijke opgraving vond plaats in de periode van 12 tot en met 17 juli 1980. Hiertoe werd een put gegraven met een oppervlakte van zo'n 200 m2: Met een machine werd het circa 60 centimeter dikke, donkere esdek verwijderd. Dit esdek is ontstaan door bemesting in vorige eeuwen. Onder het esdek bevond zich de gele grond, die op de bodem van de put met de schop werd afgeschaafd, teneinde de verkleuringen beter zichtbaar te maken. Hierna werden alle verkleuringen ingetekend (afbeelding 2). Het is een complex geheel van elkaar oversnijdende grondsporen. Veel grondsporen zijn recent en afkomstig van het graven van voornoemde voederkuilen. Dit zijn de langwerpige oost-west lopende grondsporen. Onder de andere recente verstoringen bevinden zich een langwerpige smalle sleuf in het noorden; deze is afkomstig van de aanleg van een beregeningsinstallatie. Ook een aantal recente paalkuilen, die zich vooral in het oosten van het vlak bevonden. Tot de oude grondsporen behoren een aantal paalgaten (vooral in het zuidoosten, drie waterputten (in het noorden) en een afvalkuil (in het midden). Er werden een aantal andere - meestal ondiepe - sporen opgetekend waarvan ons de oorsprong niet bekend is. Voorts “Schopsteken” van de ontginning van deze omgeving, vermoedelijk uit de late middeleeuwen. Na het intekenen van deze sporen werden ze gecoupeerd, dat wil zeggen er werd van ieder spoor een doorsnede gemaakt om zicht te krijgen in de diepte en structuur en mogelijk aanwezige vondsten. De drie waterputten werden, in verband met de hoge grondwaterstand gedeeltelijk machinaal gecoupeerd. Ook de doorsneden werden ingetekend. Dit verslag beperkt zich tot een beschrijving van de belangrijkste grondsporen, de afvalkuil en de drie waterputten.

DE AFVALKUIL

De afvalkuil bevond zich in vak J tot en met L - 7 tot en met 11. De zuidkant ervan bleek verstoord te zijn door een recente greppel.

De noordkant was deels gegraven door de insteek van een waterput. Het profiel van deze afvalkuil (afbeelding 3) laat zien dat deze uit een aantal lagen was opgebouwd van verschillende kleur en samenstelling. Uit deze afvalkuil kwamen een groot aantal vondsten; een tweetal, venige plaggen, enkele bakstenen, bijna 300 aardewerkscherven, fragmenten van tegels, enkele stukken been, vijf ijzeren spijkers, een gebroken slijpsteen, negen brokken kalk en een zestal botfragmenten (2). Uit mededelingen van de heer Cardinaal viel op te maken dat het merendeel van zijn vondsten uit deze kuil afkomstig was. Tot het aardewerk behoren scherven van een grote, diepe schaal met schenklip (afbeelding 17, nummer 1); randen van andere grote potten (afbeelding 18, nummers 1 en 3; fragmenten van een vetvanger; en scherven van blauwgrijs aardewerk (waaronder een bodemfragment van een schaal als in afbeelding 16, nummers 6 en 7). Op één baksteen, die onder in de afvalkuil werd gevonden, bevond zich mortel, met daar overheen cement. Deze baksteen is dus secundair gebruikt. Het cement op deze baksteen doet vermoeden dat deze niet oud is. Ook de recent lijkende breukvlakken op veel scherven doen vermoeden dat deze afvalkuil van recentere datum is dan de vondsten die erin gedaan werden. Hoe oud de kuil dan wel zou kunnen zijn valt moeilijk te zeggen. Het blijft overigens een vreemd verschijnsel dat - als deze kuil inderdaad recent gegraven zou zijn - er geen recentere vondsten in gedaan zijn, behalve dan mogelijk de baksteen met cement. Tenslotte kunnen we hier nog vermelden dat tijdens het uitgraven van deze kuil een enorme stank vrij kwam. Deze leek op verzuurde drijfmest. Onder de kuil, in de ongestoorde bodem, bevond zich een circa één meter dikke; blauwe lemige laag. Deze kwam alleen onder de kuil voor.

WATERPUT EEN

Waterput één is de meest westelijke door ons gevonden waterput (afbeelding 2, vak K tot en met P - 1 tot en met 4). Hij is na het in onbruik raken, afgebroken en opgeruimd. Hierbij heeft men ook het putfundament verwijderd. Dit valt op te maken uit het feit dat de gehele kuil verrommeld was (afbeelding 4). In de vulling bevonden zich hier en daar wat stukjes vlechtwerk, een fragment van een eiken duig en een aantal fragmenten van plaggen. Verder werden er drie rode en witte aardewerkscherven geborgen. Het vlechtwerk is samengesteld uit stukjes hout van wilg, eiken en hazelaar. Het diepste punt van deze waterput bevond zich op 24,6 meter boven Normaal Amsterdams Peil. 

Vanaf het moderne maaiveld gemeten was hij dus 190 centimeter diep. Vermoedelijk bestond het putfundament hier uit een eiken ton. Het vlechtwerk diende mogelijk om de duigen bijeen te houden.

WATERPUT TWEE

Waterput twee bevond zich in het noorden van de opgraving (afbeelding 2, vak 0 tot en met T - 6 tot en met 10). Daar er zich bovenin de waterputten twee en drie veel recente verstoringen bevonden, werd het vlak één meter dieper uitgegraven om de waterputten in het vlak duidelijker uit te laten komen teneinde meer zicht te krijgen op de structuur (afbeelding 5).

Het is duidelijk, dat waterput twee jonger is dan waterput drie. De insteek van waterput twee is door die van waterput drie gegraven. Waterput twee was opgebouwd uit plaggen die waren neergelegd op een cirkelvormig fundament van elf houten aangepunte palen (onder andere els en eik).  Om deze elf houten palen was vlechtwerk aangebracht (afbeelding 6).  Dit vlechtwerk bestond uit eike -,elze- en (afbeelding 7). De houten palen waren elk circa 120 centimeter lang (afbeelding 8) en werden voor iets minder dan de helft in de gele grond geslagen. De bodem van de waterput (ter hoogte van de stippellijn tussen de palen in afbeelding 6 onder) bevond zich 23,5 meter boven Normaal Amsterdams Peil, 2,4 meter onder het maaiveld.

In de insteek van deze waterput werden enkel een aantal plaggen opgemerkt, geen aardewerk. In de waterputvulling daarentegen werden meer dan zestig scherven gevonden, afkomstig van een aantal verschillende potten; zoals die van 2 zeven (afbeelding 15, nummers 4 en 5) en van een grote voorraadpot (afbeelding 18, nummer 2).

WATERPUNT DRIE

Waterput drie bevond zich ten zuiden van waterput twee (afbeelding 5). Deze waterput drie is jonger dan waterput twee. Waterput drie moet vroeger reeds gerepareerd of vernieuwd zijn: om de plaggen bevonden zich verschillende insteken (zie afbeelding 5 en afbeelding 9 boven).

Het putfundament bestond uit een karrewiel, waarvan de spaken en domp verwijderd waren (afbeelding 9 onder). Deze velg is vermoedelijk afkomstig van een versleten wiel. Ter hoogte van één van de spaakgaten was de velg gebroken en provisorisch gerepareerd met een opgepend stuk hout (afbeelding 10). De velg bestaat uit vijf segmenten van gelijke afmeting. In elk segment bevinden zich twee ronde gaten voor bevestiging van de spaken. In alle gaten zaten nog stukken spaak. In totaal had het wiel tien spaken. De doorsnede van het wiel is 120 centimeter. De afzonderlijke segmenten waren verbonden met zogenaamde duviks, houten pennen. De velg heeft een breedte van 5,5 centimeter en een hoogte van 9 centimeter. Dit wiel vertoont een aantal verschillen met de latere 19de en 20ste eeuwse wielen. De latere wielen hebben elk twaalf tot veertien spaken (3). Deze slechts tien. Daarmee hangt samen het verschil in aantal wielsegmenten: latere wielen hebben er zes of zeven stuks, die van Leenderstrijp slechts vijf. Ook de breedte van de velg (5,5 centimeter) is minder dan die van de latere wielen (negen centimeter). Interessant is hier de notitie van Bernard van Dam (4) te vermelden dat er rond 1860 een wettelijke verordening van kracht werd, waarin verplicht werd de velgen negen centimeter breed te maken.

Ongetwijfeld is het wiel afkomstig van een hoge, grote houten kar, zoals bijvoorbeeld van een hoogkar of een aard(ert)kar.

In de insteek van de waterput werden behalve plaggen ook 39 scherven van vooral blauwgrijs aardewerk gevonden en van schalen als die in afbeelding 16, nummers 6 en 7. In de put zelf werden veertig scherven gevonden, waaronder fragmenten van hierboven genoemde schalen en fragmenten van runderkiezen.

In onderstaande tabel wordt een samenvattend overzicht gegeven van de in de drie putten gevonden houtrestanten (5).

Waterput 1:        - fragment duig             Eiken (Quercus)

                            vlechtwerk                     Hazelaar (Corylus) 2x

                                                                    Eiken (Quercus) 1x

                                                                    Wilg (Salix) rest

Waterput 2:        - vlechtwerk                   Eiken (Quercus) 4x

                                                                     Els (Alnus) 1x

                                                                     Wilg (Salix) rest

Waterput 3:         - velg                               Eiken (Quercus)

                            duvik                                 Eiken (Quercus)

                            spaak                                Eiken (Quercus)

VONDSTEN

Steengoed is een produkt van aardewerk dat veel harder is dan de lokale produkten van bijvoorbeeld grijs, rood of wit aardewerk. Aardewerk van steengoed is waterdicht, maar niet geschikt voor aanraking met vuur. Daarom werd het vooral gebruikt voor het opslaan van vloeistoffen of voor gebruik als drinkbeker. Ter verfraaiing werd het vaak geglazuurd. Het werd geïmporteerd uit het Duitse Rijnland. Beroemde potten-bakkerscentra waren gevestigd in Siegburg en in Raeren, later ook in het Westerwald. Vanuit Keulen werd dit aardewerk massaal over Noordwest - Europa verhandeld, vandaar de vaak gebruikte naam "Keuls aardewerk". Tijdens de opgraving te Leenderstrijp werden in totaal slechts 29 scherven van steengoed gevonden. De meeste kwamen uit de afvalkuil en werden vóór de opgraving door J.H. Cardinaal verzameld. Er werden te Leenderstrijp scherven gevonden van minstens dertig verschillende potten (afbeelding 11, 12, 13 en 18).  De bijna complete pot afbeelding 11, nummer 5 is een kruik van glanzend grijs geglazuurd steengoed en 214 millimeter hoog. Het heeft een uitgeknepen voet. Een overeenkomstige kruik wordt door Renaud (6) afgebeeld en gedateerd op omstreeks 1500.

Het 69 millimeter hoge  kruikje van grijs steengoed afbeelding 11, nummer 6 is bedekt met glanzend bruin glazuur. Het heeft aan weerszijden van de hals twee oren. Dergelijke kruikjes werden gevuld met vet om de hals gedragen. Ze dienden om bij het spinnen de vingers vet te houden (7). Identieke kruikjes werden onder meer in Amsterdam en in Bergeijk gevonden(8). Ze worden in de 16de eeuw gedateerd. De drieorenkan (afbeelding 11, nummer 7) is glanzend bruin geglazuurd en 252 millimeter hoog. Dergelijke kannen zijn afkomstig uit Raeren en worden tussen 1575 en 1600 gedateerd (9). De onderkant van een kan met zwaar uitgeknepen voet (afbeelding 11, nummer 7) dient in de 15de eeuw gedateerd te worden (10). De beide bekertjes nummers drie en vier dateren uit de 16de eeuw (10), evenals het bekertje nummer twee. Nummer tien is een fragment van een bruin geglazuurde drinkkan met twee oren.

De fraaiste pot van steengoed is de zestien centimeter hoge drinkkruik met opgelegde halffiguren (afbeelding 12 en 13). Op de wand staan in laag reliëf drie halffiguren, waarvan er twee geheel compleet zijn. Deze kruik werd reeds door Knippenberg (12) uitvoerig beschreven. Aan hem ontlenen we de nu volgende beschrijving: Karel V, naar rechts kijkend (afbeelding 12) is afgebeeld met twee kronen, de keten van aaneengeslagen vuurslagen van de Orde van het Gulden Vlies rond de hals, en in zijn handen een wereldbol (de rijksappel) en een scepter.

Links en rechts van hen zijn afgebeeld het Sint-Andrieskruis met afgeknotte balken; de vuurslag en een vlammende vuursteen behoren bij de Orde van het Gulden Vlies en zijn, evenals het schuinkruis, symbolen van het huis van Bourgondië. Naast Karel V en naar hem kijkend is een tweede gekroonde vorst afgebeeld, blijkbaar Philips II, de zoon van Karel V (afbeelding 13). Hij draagt geen baard, en heeft om zijn hals de keten van de Orde van het Gulden Vlies en in zijn handen een scepter en een opgeheven zwaard. Rechts en links van hem bevinden zich een staande leeuw en een gekroonde dubbelkoppige adelaar. Toen Karel V in 1555-56 afstand deed van zijn macht werd deze verdeeld. Philips II (1555-98) kreeg Spanje met de buiten-Europese koloniën; Napels; het graafschap Bourgondië; de Nederlanden (vandaar de leeuw) en alles wat Karel in Duitsland (de adelaar) nog aan gezag had overgehouden. Van de derde vorst is slechts het onderste gedeelte bewaard gebleven. Hij draagt evenals Philips in zijn handen een scepter en een opgeheven zwaard; waarschijnlijk is het Ferdinand, de broer van Karel V, die in 1556 de keizerstitel erfde. Gezien de afbeeldingen moet deze drinkkruik gedateerd worden rond 1560.

De vorm van deze kruik komt veel overeen met bij Reineking Von Bock (13) afgebeelde kruiken die gedateerd worden tussen 1550 en 1600.

Wat we blauwgrijs aardewerk noemen is een produkt van lokale pottenbakkers. Er is maar weinig over bekend, temeer daar ovens waarin dit aardewerk werd gebakken niet zijn gevonden. Gezien de grondstof waarmee de pottenbakkers werkten, bakten ze poreus aardewerk. Dit poreuze aardewerk (het hierna te beschrijven rode aardewerk) kon waterdicht gemaakt worden door het te glazuren.