Twee kastelen van Heeze
Heemkronijk jaar:1962, jaargang:1, nummer:4, blz.28 -31
DE TWEE KASTELEN VAN HEEZE
door: Anton van Oirschot
1 Het Huis Emerick
Verscholen achter het zeventiende eeuwse kasteel van Heeze ligt nog een overblijfsel van het veel oudere kasteel Emerick, dat ook vanuit de kasteelbossen nog is te zien. Het is een rechthoekig gebouw, dat uit de vijftiende eeuw zou stammen, maar dat op oudere grondslag is gebouwd. Dit middeleeuwse huis, dat voorzien is van gewelfde kelders met een muurdikte van ongeveer 1 m, is later verbouwd en op verschillende plaatsen met nietpassende steen "gerestaureerd". Bovendien werden de sluitgevels van het zadeldak toen ook veranderd in trapgevels en ook het aangrenzend "trappenhuisje" is toen ingrijpend gewijzigd.
De kelderruimte is echter nog altijd de moeite waard en het is bijzonder gelukkig, dat nu gewerkt wordt aan de plannen om dit oude huis van Heeze opnieuw - en nu hopelijk meer verantwoord - te restaureren. De trapgevels, zo hoorden wij, zullen in elk geval weer verdwijnen. Het oudste kasteel van Heeze is dit gebouw gedeeltelijk echter toch niet geweest. Reeds in de twaalfde eeuw moet hier een slot hebben gestaan, waarschijnlijk het huis van de eerste bekende heer van Heeze, Herbertus, die in een akte van 1172 als zodanig wordt genoemd, maar toen de heerlijkheid toch al enige tijd in zijn bezit moet hebben gehad.
In 1203 zijn het de hertog van Brabant en de graaf van Gelre, die beiden besloten elkander als gelijkgerechtigd op het Huis te Heeze te beschouwen.
Het kasteel moet in de middeleeuwen een aanzienlijk gebouw zijn geweest. Immers in 1307 werd hier een grote bijeenkomst gehouden van Brabantse en Cleefse edelen over het geschil tussen de Brabantse hertog en de Hollandse graaf voor wat betreft het bezit van Heusden. Philips van Horne beschreef zijn huis in 1440 als volgt:
"Ene hofstadt mitten huysen ende banen daerop staende ende den graeven daerom gaende mitter weyden ende eene cleyne bosschelken daerachteraen liggende geheiten thuys van Emerick, gelegen te Heeze". (vgl. dr. H.E. van Gelder: Nederlandsche Kastelen).
Het oude kasteel was blijkbaar op een klein vierkant eiland gebouwd, zoals uit een kaart van 1663 blijkt, en lag in een ronde vijver. Hier kwam de Aa, de Kleine Aa en een vaart samen. Het gebied was alleen bereikbaar via een ophaalbrug en verbonden door middel van een brede dreef met de weg Eindhoven-Weert, die door het dorp liep. Alleen het hoofdgebouw is, volgens Van Gelder, nog van het oude kasteelcomplex overgebleven. Links daarvan, langs het water, zijn nog muurfundamenten gevonden van dezelfde breedte als dat van het gebouw zelf. Waarschijnlijk, zo is verondersteld, heeft daar een sterke toren gestaan. Ook van de binnenmuren vond men nog fundamenten. Gedeeltelijk zou ook de poort van het oude kasteel nog bewaard zijn gebleven in de bestaande binnenpoort, die nu de verbinding vormt van het oude en het nieuwe kasteel.
In 1659 was het huis Emerick waarschijnlijk geheel vervallen. Het zou aanvankelijk in de bedoeling hebben gelegen om het nieuwe kasteel in de zeventiende eeuw op de plaats te zetten van het huis Emerik, waarvoor dan een grote voorhof zou worden aangelegd. Men heeft echter het oude gebouw gedeeltelijk laten staan.
Nog omstreeks 1910 stond daar nog een poortgebouw naast, dat echter later, waarschijnlijk bij de "restauratie" is afgebroken. Hiervan kan men nog sporen zien in de zijgevel.
Tot de bijzondere bezittingen van het kasteel Heeze mogen opdek eerste plaats wel de fraaie achttiende eeuwse gobelins worden gerekend, die gemaakt werden naar tekeningen van Lebrun en die de geschiedenis van Alexander: de slag tussen Darius en Alexander en de grootmoedigheid van de laatste veldheer daarna, laten zien. Er zijn ook nog enige gobelins naar Rubensgravures van S.A. Bolswert. Het kasteel heeft verder nog Italiaans stucwerk, een reeks van schilderijen en is rijk van - hoofdzakelijk Frans - meubilair voorzien. Dit huis is sinds juni jl. gedeeltelijk en op enkele dagen voor het publiek opengesteld.
2 Kasteel Heeze
In 1659 word de heerlijkheid Heeze-Leende met het oude slot Emerick voor 201.000 gulden verkocht aan Albert baron Snouckaert van Schauburg, die al gauw het plan opvatte om hier een nieuw kasteel neer te zetten. "De Heer timmert hier meer als een gemeen slot ende is hier grondt-Heer", zo schreef Jacob van Oudenhoven in 1670, en Bachiene vertelde hierover in 791: "Een gebouw, dat in de gedaante die ‘t thans vertoont in 1660(?) is begonnen gesticht te worden en van tijd tot tijd door de volgende heren zeer vergroot en verbeterd. Hebbende thans zodanig een deftig aanzien, dat men deszelfs weerga in deze landstreek nauwelijks zal vinden. ‘t ligt rondom in eene gracht, buiten welke zeer fraaye tuinen en wandeldreven aangelegt zijn, met bijzondere grachten omringt“.
Toch zou het tegenwoordige kasteel van Heeze nooit helemaal zijn afgebouwd. Het poortgebouw met de zijvleugels, die later van een verdieping zijn voorzien, waren slechts bedoeld als een begin en een voorbouw van het eigenlijke kastee1, dat er dus nooit is gekomen. Het is echter in deze gedaante a1 een statig aan drie zijden omgracht geheel, waarvan het eerste deel gereed kwam in 1665. De bouw zou toen (volgens Coppens) 124.000 gulden hebben gekost.
Het kasteel, zoals wij dat nu kennen, is gelegen aan het eind van een lange oprijlaan en heeft een langgestrekte, aan beide zijden precies gelijke gevel met een uitspringende en hogere ingangspartij en hoekpaviljoens. De met een fronton gedekte ingangstravee is omstreeks 1800 gewijzigd, toen het boven de poort gelegen vertrek werd ingericht tot muziekkamer en een ovale vorm kreeg. Hiervoor zijn toen twee vensters gedicht. In diezelfde tijd werd ook de zeer curieuze badkamer, verbonden met een vertrek in de poort en met de bovenverdieping door middel van een nauwe trap, aangelegd. In de voorgevel zijn toen de wapens van de bouwheer, Albert Snouckaert van Schauburg, verwijderd en vervangen door die van Van Tuyll en Van Westreenen.
Het kasteel werd in 1912 door S.J. baron van Tuyll van Serooskerken gerestaureerd. De lagere bijbouwen op het binnenplein zijn uit 1735. Dit kasteel staat nu in de as van de vroegere oprijlaan van het oude huis Emerick