Heeze gehoord door een bijfiguur (1628)

Heemkronijk jaar:1989, jaargang:28, nummer:2, pag:45 -53

HEEZE GEHOORD DOOR EEN BIJFIGUUR (1628): ADRIAEN VAN MEERWIJCK ALS VERVANGENDE PROCUREUR-GENERAAL VAN DE BRUSSELSE RAAD VAN BRABANT

door: J.W. Hagen

Als Beermann in zijn dissertatie Stad en Meierij van 's- Hertogenbosch van 1629 tot 1648 voor het eerst komt te spreken over Adriaen van Meerwijck, neemt hij in een voetnoot alle ruimte om nader op hem in te gaan (1). Het betrof weliswaar een bijfiguur, maar dan wel een die voor een goed begrip van het geheel onmisbaar genoemd mocht worden. Vanaf 1636 kon hij hem redelijk volgen, maar uit de voorafgaande jaren was slechts één levensteken van de man tot hem doorgedrongen. Dat behelsde een rekest van Van Meerwijck aan de Raad van Brabant in Den Haag, d.d. januari 1633, waarin hij zich "gewesene” substituut van de Raad van Brabant in Brussel noemde. Dit nu is door Beermann niet helemaal korrekt weergegeven. Van Meerwijck noemde zich daar namelijk "gewesene substituut van de Raad en Procureur-Generaal van de Raad van Brabant en Brussel”(2).

Dat klonk niet alleen gewichtiger, dat was het ook, zeker in de ogen van Van Meerwijck zelf. Aan die titel ontleende hij namelijk het recht tot verregaand optreden in het kwartier van Den Bosch. In 1628 zou hij daar duidelijk van doen blijken door in Eindhoven de bestuurders van Heeze op het matje te roepen. Als gewone "deurwaarder”, zoals Beermann veronderstelt dat hij toen was, zou hem dat nooit gelukt zijn.

De hierna op te voeren nieuwe gegevens over Adriaen van Meerwijck zijn merendeels afkomstig uit het stadsarchief van Den Bosch. Onder de daar in 1627 ingekomen stukken bevinden zich twee aan de Bossche magistraat gerichte brieven, afkomstig uit Brussel (3). Ze waren opgesteld door P. van Gestel en J. van Thulden, een tweetal Bossche zaakgelastigden dat het thuisfront met grote regelmaat van het laatste nieuws uit Brussel voorzag. Op 19 maart 1627 rapporteerden ze voor het eerst over de persoon in kwestie. Ondanks alle navraag was het hen niet duidelijk geworden hoe het precies zat met de “commissien van substitutie des heere procureur generael op den clerq Meerwijck”. Wel was hun gebleken dat Van Meerwijck zich onlangs ook in Antwerpen als vervanger van de procureur-generaal had doen gelden. Een feit waartegen die stad krachtig geprotesteerd had. De beide korrespondenten gaven Den Bosch de raad in Brussel officieel om een kopie van de aanstelling van Van Meerwijck te vragen en hen verder de voor de stad geldende "redenen van oppositie ende beclach" te doen toekomen. Dan konden ze de nodige stappen ondernemen.

Hoewel Van Meerwijck tot substituut van de procureur-generaal was aangesteld, of zulks althans beweerde, wendden Van Gestel en Van Thulden zich bij hun verdere demarches in Brussel rechtstreeks tot diens direkte baas, de advocaat-fiscaal. Procureur-generaal was toentertijd Jean van Craesbeeck (vanaf 8 maart 1623), advocaat-fiscaal Charles Pontanus (vanaf 22 juni 1622) (4). Pontanus gaf ronduit toe dat de commissie op Van Meerwijck "nyet absoluyt (was), noch sulcx als hij geseeght heeft" te zijn. Als men zijn aanstellingsbrief zou zien, zou dat duidelijk blijken.

Meer nog dan die brief heeft men in Den Bosch na de verovering van de stad door Frederik Hendrik (1629) geprobeerd Van Meerwijck zelf in handen te krijgen. Dat zou uiteindelijk pas in 1636 lukken (5). Uit de ingekomen stukken van de voorafgaande jaren blijkt duidelijk dat men jarenlang allerwegen inlichtingen over het optreden en de mogelijke verblijfplaats van de man heeft ingewonnen. Soms werden de resultaten doorgegeven aan de Raad van Brabant in Den Haag. Zo is het reeds genoemde door Beermann aangetroffen rekest van Van Meerwijck aan de Haagse Raad uit januari 1633 in feite een later jaar door Den Bosch gemaakte en verzonden kopie. In een begeleidende brief aan de Raad heette het dat in dat stuk "de qualiteijt uan Adriaen van Meerwijck genoechsaem wordt vuijtgedruckt" (6). "Gewesene substituut van de Raad en Procureur-Generael van de Raad van Brabant in Brussel”. Het "gewesene" sloeg op het feit dat de man die in 1627 de commissie verleend zou hebben, procureur- generaal Van Craesbeeck, inmiddels was overleden (op 22 november 1631) (7).

Op 11 januari 1634 stelde ene Gisbert de Roij op verzoek van Den Bosch een verklaring over Van Meerwijck op schrift (8). Hij had de genoemde persoon ooit onder recepis een schepenbrief van Den Bosch uit 1607 geleend. Dat ontvangstbewijs was hij inmiddels kwijtgeraakt, maar Van Meerwijck had hem ondertussen wel netjes het geleende stuk terugbezorgd. Mocht het uitleenbriefje alsnog teruggevonden worden, dan zou hij proberen dat aan Van Meerwijck te doen toekomen. Waarschijnlijk heeft men dit in Den Bosch laten optekenen omdat hier een kans lag om de gezochte persoon bij die gelegenheid in te rekenen.

Een dag eerder (10 januari 1634) was er in Den Bosch al een kopie van een attestatie van Van Meerwijck zelf, van 30 augustus 1632, ingekomen (9). Via wie is helaas niet duidelijk. Het was een verklaring over het reeds genoemde gebeuren uit 1628 waarbij de bestuurders van Heeze in Eindhoven op het matje waren geroepen. De letterlijke tekst luidde:

Blijkens deze verklaring moet Heeze begin 1628 te maken hebben gehad met allerlei langskomend krijgsvolk. Nu was dat niets nieuws voor het dorp. Men leze daar het artikel van A.F.N. van Asten over "De Roskam" eind 16de eeuw maar op na (10). Deze midden in Heeze gelegen herberg van Jan Pappen lag aan een heerbaan waar diverse wegen bij elkaar kwamen en vrijwel onafgebroken allerhande oorlogsvolk passeerde en repasseerde, vooral “van Weerdt op Eindhoven”. In januari 1582 hadden de schepenen en burgemeesters van het dorp dagelijks soldaten bij de waard afgeleverd, die hij te eten en drinken moest geven, "off anders souden sij het hem afgenomen hebben”. De ongenode gasten waren er overigens niet voor teruggedeinsd Jan Pappen op 26 januari 1582, als dank voor de bewezen diensten, alsnog gevangen mee te voeren.

Van midden januari 1628 tot en met april 1629 heeft Heeze vrijwel continu van zulke doortrekkende soldaten last gehad. Directe oorlogshandelingen waren het niet.

"Op het grondgebied van de republiek vielen in 1628 geen krijgsverrichtingen voor" (11). Maar de overlast van soldaten was er niet minder om. Van Spaanse zijde moesten dat jaar de muitende soldaten van Breda betaald worden en de aanleg van het bij Antwerpen gelegen fort Santvliet. Dat gebeurde door het heffen van extra contributies op het platteland van Brabant. Als tegenmaatregel deed de Republiek hetzelfde. De ene ongerechtigheid lokte de andere uit (12). Zoiets kon een dorp totaal ontregelen, maar ook een dorpsadministratie. Met die van Heeze moet het in 1628 al snel misgelopen zijn. Op de een of andere manier moet dat Van Meerwijck ter ore zijn gekomen. Hier nu lag voor hem een kans om op te treden. De Brusselse Raad van Brabant was vanouds betrokken bij het bestuurlijke wel en wee van plaatselijke besturen, zowel inzake het toezicht als wat betreft de administratieve rechtspraak (13). Als vervangende procureur-generaal van die Raad eiste Van Meerwijck nu inzage van de dorpsrekeningen van Heeze. En wel terstond, in Eindhoven.