Een merkwaardige boom in Heeze

Heemkronijk jaar:1990, jaargang:29, nummer:1/2, pag:49 -55

EEN MERKWAARDIGE BOOM IN HEEZE

door: J.J.F. de Waal

In de Collectie Cuypers van Velthoven, die zich in het rijksarchief in Noord-Brabant te 's-Hertogenbosch bevindt, trof ik een afschrift van een tijdschriftartikeltje over merkwaardige bomen in Nederland aan (1). Het artikeltje was door A.J.C. Kremer gepubliceerd in het periodiek De Navorscher (jrg. 27, 1877, blz. 590). Het bevatte onder andere gegevens over de bekende voormalige kruiseik te Heeze. Het maakte deel uit van een serie, want blijkens een vermelding waren over merkwaardige bomen in Nederland in De Navorscher al meer afleveringen verschenen (jrg. 25 (blz. 383), 26 (blz. 102, 166, 326, 494, 495) en 27 (blz. 104)).

Omdat De Navorscher slechts op weinig plaatsen te raadplegen is en sommige gegevens over de kruiseik te Heeze in het reeds lang niet meer bestaande periodiek velen onbekend zullen zijn, wordt het desbetreffende fragment van het genoemde afschrift hierna letterlijk weergegeven:De schrijver van het artikeltje was een zoon van predikant J.L.A. Kremer (1798-1867). Over deze laatste, 49    die in Heeze als "ogendominee" bekendheid verwierf, zijn in recente afleveringen van de Heemkronyk enkele bijdragen gepubliceerd. In een artikel van het tijdschrift Gens Nostra wordt hij de vader genoemd "van dan bekenden historicus A.J.C. Kremer te Arnhem, wiens Hattuarië wij niet gaarne zouden missen" (2).

Het wekt bevreemding dat een protestantse historicus uit de vorige eeuw als A.J.C. Kremer zonder nadere toelichting of zonder kennelijke twijfel aan de mededeling die hij doet, vaststelt dat de moeder van Jezus op haar vlucht naar Egypte onder een boom te Heeze heeft uitgerust. De bekende antipapistische dominee S. Hanewinkel, die op het eind van de achttiende eeuw onze contreien te voet doorkruiste, zou met dit gegeven in een smakelijke anekdote ongetwijfeld de spot hebben gedreven. Kremer verkondigt natuurlijk niet zijn eigen opvatting, maar moet de informatie uit een overgeleverd verhaal of een ergens opgete-kende legende hebben. Het is daarom te betreuren dat hij zijn bron niet noemt, want juist die opmerking over de rustende Moedermaagd voegt voor mij althans een aspect toe aan wat over de kruiseik te Heeze bekend was. De rest van de tekst over de boom vindt men op andere plaatsen in min of meer gelijke bewoordingen terug.

Dat over de kruiseik van tijd tot tijd de bekende feiten kritiekloos worden herhaald, is opvallend (3). Nog nergens heb ik een verklaring van het natuurverschijnsel in Heeze aangetroffen. Waarom heeft de boom juist op die plaats gestaan? Zit er een diepere betekenis achter de kruiseik van Heeze? Zonder dat ik nu zelf de geschiedenis tracht te ontraadselen, wil ik hier gegevens aandragen die tot een beter begrip zouden kunnen dienen van de achtergrond van de eik die in de eerste helft van deze eeuw is verdwenen.

Aan de symboliek van de boom zijn veel studies gewijd (4). Daaruit komt de boom te voorschijn als een universeel religieus symbool. De mythe van de levensboom bijvoorbeeld is uit alle tijden en culturen overgeleverd. Zo hebben de Boom der Kennis en de Kruisboom voor gelovigen een bijzondere betekenis. Van de Germanen weten we dat hun rechtspraak plaatsvond onder de heilige eik of de gewijde linde. Ze beraadslaagden er over het wel en wee van de stammen. Men dreef er handel en kwam er bijeen voor verhuringen en verpachtingen. Deze heilige eiken of gewijde linden waren reusachtige bomen, zoals er op De Lind te Oisterwijk een gestaan heeft.

In een encyclopedie lees ik dat eiken een lange, mythologische geschiedenis hebben (5). Ze zijn in verband gebracht met Zeus, de god van de donder, en dit zou verklaren waarom ze zo vaak door de bliksem worden getroffen. Planten met geneeskrachtige of magische eigenschappen werden duidelijk beter geacht wanneer ze op een eik groeiden. Eiken werden vroeger veel geplant als markeringspunt op het hoogste deel van een akkercomplex (de z.g. kroezeboom of kruisboom). Vanuit dit punt werd de esgrond verdeeld. In de genoemde encyclopedie wordt verder in dit verband nog gewezen op een reusachtige, ongeveer 400-jarige eikeboom bij Tubbergen en op een paar ongeveer 500-jarige exemplaren bij Ruurlo en Den Hout.

Wat de eik als markeringspunt op het hoogste deel van een akker-complex betreft, moest ik denken aan de vader van historicus A.J.C. Kremer, die de kruiseik ook beschreven heeft en daarbij begint met de opmerking:

"Op korten afstand van het eigenlijke dorp is een kleine heuvel, waarop een schoone opgaande boom zich verheft" (6).

Was de kruiseik te Heeze oorspronkelijk ook zo'n hoog gelegen markeringspunt? Volgens ds. J. L.A. Kremer had men in Heeze algemeen een zekere eerbied voor die boom en werd er door sommige eenvoudige landlieden een zeker wonderdadig vermogen aan toegeschreven. In de Heemkronyk-aflevering waar zijn beschrijving te vinden is, staat een foto van de boom met het bijschrift  "De heilige eik van Heeze, augustus 1892". Stond de boom vroeger bekend als een heilige eik uit de Germaanse tijd?

Hoe het ook zij, op 3 mei 1652 (de herdenkingsdag van de vinding van het Heilig Kruis) werden in Heeze kruisen bij de molen en op Ginderover vernield. Het kruis bij de molen stond in een kapelletje. Dit gebouwtje werd eveneens afgebroken. De eikeboom waaronder het kapelletje zich bevond, is omgehakt. Op de stam of wortels van die boom schoot naderhand zoals bekend de kruiseik op. Gelet op het feit dat bij de in 1652 omgehakte eik eerder een kruisbeeld met kapelletje was geplaatst, heeft men in de oorspronkelijke eik te Heeze schijnbaar toch iets bijzonders gezien.