Leende omstreeks 1830
Heemkronijk jaar:1991, jaargang:30, nummer:3/4, pag:67 -82
LEENDE OMSTREEKS 1830
door: H.J.A.W. van Mierlo
ALGEMEEN
In verband met het opmaken van de kadastrale gegevens omstreeks 1830, werd van ieder dorp c.q. stad een beschrijving vervaardigd door ambtenaren van het kadaster; zo ook van Leende.
Hieronder volgt onder A, gedeeltelijk letterlijk, gedeeltelijk samengevat, een weergave van de beschrijving van de gemeente Leende (kanton Helmond) zoals deze is opgenomen in de "Tabel no. 5 van klassificatie der grondeigendommen". (1).
Indien de tekst onduidelijk was, wordt dit aangegeven door '(?)'.
Onder B wordt de oppervlakte van de gemeente Leende gerubriceerd naar hoofdgebruiksgroep en worden er enige regionale vergelijkingen gemaakt.
Tenslotte wordt onder C met betrekking tot de diverse klassen van het bouwland ingegaan op de gebruikelijke vruchtwisselingsschema's of, zoals dat in de stukken werd genoemd, de "gewone opvolging".
A. BESCHRIJVING DER GEMEENTE
Ligging
De gemeente Leende is gelegen Zuid West van Helmond, hoofdplaats van het kanton, en Noord West van Eindhoven, achttien mijlen van eerstgenoemde en tien mijlen van laatstgemelde plaats.
Aangrenzende gemeenten
Zij wordt begrensd ten noorden door de gemeente Heeze, noord noord-oost door Sterksel, zuid oost door Maarheeze, ten zuiden door Soerendonk en Achel (provincie Limburg) en west door de gemeente Valkenswaard.
Rivieren en beken
Het onbevaarbaar riviertje, genaamd de tongreep, zijnde een strang van de dommel, bespoelt deze Gemeente aan de Westzijde, komende in het Zuiden uit de Gemeente Achel, Provincie Limburg, en loopende tusschen de limieten van Valkenswaard en Leende, bijzonder kronkelende naar het Noorden, alwaar hetzelve is vallende in Heeze.
Het insgelijks onbevaarbaar riviertje de rul, zijnde mede een strang van de Dommel, komt in het oosten tusschen Maarheeze en Sterksel op het grondgebied van de Gemeente, loopende naar het westen tusschen de limieten van Sterksel en Leende, en verlaat deze Gemeente tusschen Heeze en Sterksel, verders doorsnijdt deze Gemeente het riviertje de Aa van het Zuid Oosten naar het Noorden.
Wegen en buurtwegen.
Onderscheiden buurtwegen zijn er binnen deze Gemeente, dezelve worden in het algemeen vrij goed onderhouden.
Oppervlakte van den grond
De oppervlakte van den grond is bijzonder verschillend, zeer hoog en ook zeer laag gelegen.
Graad van vruchtbaarheid van den grond
De grond is van een ligt zand en leiachtige hoedanigheid, doorgaans minder dan van eene middelmatige soort; de bebouwing geschiedt vrij algemeen en op eenige weinige uitzonderingen na, in middelbare en kleine verhoudingen. Het hooge terrein waarop de meeste bouwlanden gevonden worden bestaat uit zwart grijzen zandgrond; op de lage gedeelten zijn voornamelijk de geringe weilanden en houtbosschen gelegen.
Ruim 3100 Bunder ongecultiveerde heidegrond bevindt zich binnen deze Gemeente, waarvan 1/40 gedeelte eenige waarde bezit en alzoo geschikt is om bebouwd te worden; het overige is voor geene ontginning vatbaar.
Voortbrengselen van den grond
De voortbrengsels van den grond bestaan hoofdzakelijk in rogge, boekweit, aardappelen, haver, eeven, spurrie of (?) weiden (?); garst, erwten, vlas, olijzaden, klaver en boomvruchten maken geen hoofdteelt uit en worden niet meer dan voor hoogst benoodigd eigen gerief gebouwd.
Het schaarhout hetwelk ongeveer een zeevende van de bebouwde oppervlakte beslaat, wordt uit hoofde van de weinige waarde dat het brandhout in deze streken heeft, zoodoor deszelfs afgelegenheid van eene marktplaats, alwaar het hout meer bijzonder gezocht wordt, als door de afgelegenheid en moeilijke wijze van transport van de plaats alwaar de bosschen zijn gelegen, met minder zorg behandeld, als zulks anders wel zoude worden vereischt, en wanneer zulks werd gedaan, zou het zeker van die moeitens dubbel beantwoorden, daar de grond snel geschiktheid heeft om het hout malsch en voordeelig te doen wasschen.
De dennenboschen zijn, deels middelbaar goed en deels weinig groeyende, op schrale zand en heidegrond voortkomende.
Paardenfokkerij en Vee
Geene paarden worden binnen deze Gemeente aangefokt, ook bezitten de landbouwers weinig paarden doordien de grond zoo ligt is dat dezelve voldoende door ossen kan beploegd worden, hetgeen dan ook uit hoofde van het meerdere voordeel algemeen plaats vindt. Hoornvee wordt niet zoo veel gefokt als men noodig heeft, waarom men verpligt is, hetzelve van buiten in te voeren. Onderscheiden koppel schapen worden er gehouden, tot wier voeding de uitgestrekte heiden zeer gunstig zijn.
Takken van nijverheid der inwoners
De landbouw is de eenige tak van nijverheid welke in deze Gemeente bestaat, en voorts de handel en de producten welke hieruit zijn voortvloeyende.
Gebouwde eigendommen
De woonhuizen zijn voornamelijk gelegen in Sectie A en wel meer bijzonder in de kom van de Gemeente en voorts op het gehugt, genaamd Leender Strijp, gelegen in Sectie E. Geene aanzienlijke buiten plaatsen of stenen huizingen worden er in deze Gemeente aangetroffen; de voornaamste woningen bepalen zich tot die van brouwer, molenaar en neringdoende lieden, waarvan de meeste vrij wel zijn ingerigt en doorgaans in eenen goeden staat van onderhoud zich bevinden. De overige zijn gewone meijerijsche boeren en arbeiders huizen welke weinig waarde bezitten.
Het getal woonhuizen bedraagt over het geheel (hier wordt geen getal genoemd ! HVM).
Verders treft men binnen deze gemeente aan: Een kerkgebouw voor de R.K. Godsdienst, Eene pastorij, een schoolgebouw, twee wind koornmolens, Een ros olymolen, twee bierbrouwerijen en eene leerloyerij.
De huizen van de 1e, 2e en 3e klasse zijn goed, wel ingerigt en ruim geschikt tot bewoning van de voornaamste ingezetenen als brouwer, molenaars, neringdoende lieden en tappers.
Die van de 4e en 5e klasse zijn mede geschikt voor voornamen, bakkers en tappers.
Die van de 6e en 7e klasse tot woning van de grootste landbouwers, die van de 8e en 9e klasse zijn huizen van geringere landbouwers en arbeiders, en van de 10e of minste klasse zijn gewone leemen hutten, door behoeftige personen bewoond wordende.
Bevolking
De geheele bevolking bedraagt 1488 zielen.
Bouwlanden
De bouwlanden zijn verdeeld in vijf klassen.
Per klasse bedraagt de geschatte waarde van deze grond per bunder: 1. fl. 21,-; 2. fl. 15,-; 3. fl. 11,-; 4. fl. 7,-; 5. fl. 3,-.
Moestuinen
De moestuinen zijn gelegen bij de woningen en verdeeld in twee klassen, de eerste geschat op fl. 28,-, de tweede op fl. 21,-
Plaisir partijen, gragten enz. .
Men heeft aan de Eigendommen welke tot deze bebouwing zijn behoorende de waarde toegekend gelijk dezelve bij de wet is bepaald en alzoo als bouwland van de 1e klasse en dus op f. 21,00.
Boomgaarden
De boomgaarden zijn even als de moestuinen gelegen aan of digt bij de woonhuizen en beplant met onderscheidene soorten van vruchtbomen als appel, peeren en pruimen - doch allen van zeer weinig aanbelang of waarde, minder dan van middelbaren groei of opbrengst; slechts acht perceeltjes zijn er in deze Gemeente aanwezig op vrij gelijksoortigen grondslag van bouw of weiland, welke ondergrond nog enigsints groenten of andere veldvruchten of wel beide(?) is voortbrengende; deze dubbele opkomst in aanmerking nemende, zoo heeft men de boomgaarden per bunder ge schat op f. 21,00.
Weilandeneilanden
De verschillende hoedanigheid van de weilanden heeft de ambtenaar verpligt om die in vijf klassen te verdeelen; zijnde het noodzakelijk hier op te geven dat het een belangrijk vereischte is, dat in het generaal de weilanden binnen deze Gemeente, uit hoofde van derzelve schralen aard en om dezelve meer dienstbaar naar de melkerij te doen zijn, ten minste eenmaal 's jaars worden gemest.
Per klasse bedraagt de geschatte waarde van deze weilanden per bunder: 1. fl. 20,-; 2. fl. 15,-; 3. fl. 11,-; 4. fl. 7,-; 5. fl. 3,-.
Hakhout
De hakbossen zijn van geen bijzonder belang binnen deze Gemeente; de beste zijn aangelegd op gronden aan bouw en weiland der 3e en 4e klasse, en die van de geringe soorten, welke meer algemeen aangetroffen worden, zijn gelegen op terrein van laag weiland der 4e en 5e klasse. Deze bosschen zijn met eiken, berken, elzen en wildhout redelijk wel bezet; de gewone haktijd is om de 5 en 6 jaren, het groote verschil hetwelk in deze eigendommen aangetroffen wordt, is oorzaak dat dezelve in drie klassen zijn moeten worden verdeeld. Per klasse bedraagt de geschatte waarde van deze hakbossen per bunder: 1. fl. 12,-; 2. fl. 6,-; 3. fl. 3,-.
Dennenbosschen
De dennenbosschen zijn zeer verschillend van hoedanigheid; de geringste soort en meest afgelegen grond wordt tot het aan leggen van deze bosschen gebezigd; het aanmerkelijke verschil hetwelk in de dennebosschen wordt aangetroffen, heeft ons genoopt om hiervan drie klassen te bepalen. Per klasse bedraagt de geschatte waarde van deze dennebossen per bunder: 1. fl. 9,-; 2. fl. 5,-; 3. fl. 2,-.
Opgaand geboomte
Slechts hier en daar in de Gemeente worden eenige perceelen waarde, hetwelk dan ook aanleiding heeft gegeven om hiervoor twee klassen vast te stellen. De eerste is geschat op fl. 10,-, de tweede op fl. 4,-.
Moerassen
De moerassen zijn in twee klassen verdeeld; de eerste is geschat op fl. 1,- per bunder, de tweede op het minimum van fl. 0,25 per bunder.
Waterkolken enz.
Waterkolken zonder weiden (?), welke meer tot nadeel dan tot voordeel van de eigenaars verstrekken, en dienvolgens geschat op het minimum en dus op f 0,25.
Heide, zandduinen enz.
De heide, woeste gronden en zandduinen zijn verdeeld in twee klassen; de eerste is geschat op fl. 0,60 per bunder, de tweede op fl. 0,25 per bunder.
OPPERVLAKTE DER BEBOUWD EIGENDOMMEN
Koornmolens
Twee koorn wind molens bevinden zich binnen deze Gemeente. De eene gelegen in sectie D, nr 43, en in eigendom toebehorende aan J.D. van Tuijll van Serooskerken, Heer van Heeze en Leende, zijnde de voornaamste, is een houten standaard molen met twee paar steenen tot het breken van graan, kunnende gelijktijdig werken; dezelve is gelegen in het midden van de heide en eenen goeden staat van onderhoud, hebbende eene vlugt van 26 el; deze molen is onder 's hands verhuurd, doch men heeft de juiste pachtsom van derzelven niet kunnen ontdekken, waarom dezelve bij vergelijking is geschat, daarbij in aanmerking nemende het aantal Zielen welke zich in deze Gemeente bevinden, de benadeeling van een tweede molen in dezelve en niet uitgestrektheid der gemeente, en alzoo op f 200.00.
De andere, toebehoorende aan Willem Maas te Leende, gelegen in sectie A, nr 1516, welke door hem zelve wordt bemalen, zijnde een houten bovenkruyer met twee paar steenen tot het breken van graan en een paar dito om haver en gerst te pellen, zijnde alles zeer klein van omvang, doch in eene redelijken staat van onderhoud, hebbende mede eene vlugt van 26 el, door zijne ligging te midden van het dorp en de huizen veel wordende benadeeld en belemmerd ten aanzien van den wind. Dezelve is geschat op dezelfde als van den eerste molen zijn gezegd op eene jaarlijksche huurwaarde van f 100.00.
Ros-oly molen
Deze molen is gelegen in eene goede onderhouden houten schuur in sectie A, nr. 1481a, bij den Eigenaar in gebruik en bestaande uit een enkel werk, en alzoo uit een paar groote loopers, eene slagbonk en een paar heijen. Dezelve werkt zoo in loon als voor eigen rekening; ook deze molen is bij vergelijking geschat en gebragt op eene huurwaarde van f. 40.00.
Bierbrouwerijen
Twee bierbrouwerijen zijn ook in deze gemeente aanwezig. De voornaamste is in gebruik bij en toebehoorende aan Willem Maas gelegen op het gehugt Oostrik in sectie A, nr 949, bestaande in een groot ruim en wel onderhouden lokaal waarin zich bevindt eene ketel, groot 43 vat, 41 kan; eene zaar(?)kuip, groot 14 vat, 22 kan, eene geelkuip, een koelbak en eene zeer groote bergplaats; deze brouwerij mede bij vergelijking begroot zijnde is geschat op eene huurwaarde jaarlijks van f 70.00.
De andere Brouwerij, van weinig aanbelang, toebehoorende aan en in gebruik zijnde bij J.H. van Asten, is insgelijks gelegen op Oostrik, sectie A, nr 750, bestaat uit een gering opbouw waarin zich bevindt eene ketel, groot 19 vat, 20 kan, eene geelkuip en eene bergplaats, alles in eene soberen staat van onderhoud, en is mede bij vergelijking geschat op eene huurwaarde van f 20.00.
Leerlooyerij
Eén looyerijtje bestaat slechts in deze Gemeente; in hetzelve wordt gevonden in sectie A, nr 1601, gebruik bij den eigenaar J.K. Bax en is zaamgesteld uit twee kleine looikuipen, eene laafkuip en heeft een gering werkplaatsje, alleen werkende naar zijn eigen gerief als schoenmaker, zijnde begroot op eene zuivere huurwaarde van f 6.00.
woonhuizen
De woonhuizen van de 1e, 2e en 3e klasse zijn ingerigt en worden bewoond door de voornaamste ingezetenen als brouwer, partikulieren en nering doende lieden, zijn wel ingerigt en goed onderhouden huizen, bestaande uit onderscheiden vertrekken en verdere gerieflijkheden.
Die van de 4e en 5e klasse zijn mede goed ingerigt en alzoo onderhouden wordende woningen met voorname tappers, bakkers en andere neringdoende lieden.
Die van de 6e en 7e klassen, bestaande gewoonlijk uit twee vertrekken, opkamer en geut, verstrekken meer bijzonder tot woning van de voornaamste Bouwlieden.
Die van de 8e en 9e klasse zijn mindere boeren en arbeiders woningen, gedeeltelijk uit steen en gedeeltelijk uit leem wanden zamengesteld, en die van de 10e of laagste klasse zijnde verblijfplaatsen der elende, armoedige hutten van geene waarde.
De schatting van iedere bovengenoemde klasse naar de opgegeven grondslagen bijeengenomen en na aftrek van dezelver oppervlakte, wordt bepaald als volgt:
Klasse Getal Schatting Huizen gekozen tot voorbeeld
1 1 63 A 748 Willem Maas te Leende
2 2 54 A 1480 J.J. Kemps te Leende
3 2 45 E 431 H, van Dijk te Leende
4 7 36 A 1369 A. Vroomans te Leende
5 12 27 E 250 L. Van Dijk te Leende
6 16 21 E 251 A. van Hooff te Leende
7 49 15 A 896 Wed. J.H. Engelen
A 1408 Wed. Ambr. van Doorn
8 63 9 D 204 H. Van den Berg op Bruggerhuis
A 1342 J. Bakx van Steens te Leende
9 91 6 D 259 G.v.Veldhoven op Bruggerhuis
E 523 J. van Bree te Leende
10 32 3 D 225 Wed. M. Janssens, Bruggerhuis
E 312 Wed. G. Verhoeven te Leende
___
Totaa 275
Gedaan en gesloten te ’s Bosch den 1e april 1832.
RUBRICERING OPPERVLAKTE GEMEENTE LEENDE
In schema l zijn voor de gemeente Leende de 'eigendommen' weergegeven in oppervlakte zowel als in percentage van de totale oppervlakte. (2)
Ter vergelijking zijn daarbij de percentages opgenomen van de regio (Asten) waarin Leende werd ingedeeld. (3)
Zoals ook reeds uit onderdeel A bleek, werd voor (iedere klasse van) iedere grondsoort een tarief vastgesteld. Dit tarief was opgebouwd uit de jaarlijks gemiddelde opbrengst, vermenigvuldigd met de gemiddelde marktprijs. Hierop werden vervolgens diverse kosten zoals die van zaai-/pootgoed, bemesting, oogsten, vervoer etc. in mindering gebracht.
Ervan uitgaande dat de schattingen en tarieven in de diverse plaatsen van de regio op dezelfde grondslagen gebaseerd zijn, kunnen we de kwaliteit van de landbouwgronden vergelijken en door een vergelijking van de zuivere belastbare opbrengst kan een indruk verkregen worden van het algemene economische 'niveau' van een dorp.
Hoe verhielden zich nu in 1832 de tarieven van de economisch belangrijkste gronden (bouw- en weiland) in Leende tot die in de omliggende regio?
Het ongewogen gemiddelde tarief voor bouwland bedroeg voor Leende fl. 11,40 en voor de regio als totaal fl. 11,00. Dit houdt in dat de waardering per klasse van de bouwgrond in Leende hoger was dan elders in de regio. Wordt vervolgens het (naar oppervlakte per klasse) gewogen gemiddelde tarief berekend, dan blijkt voor Leende een tarief van fl. 10,03 en voor de regio fl. 10,31.
Hieruit blijkt dat de samenstelling van het bouwland in Leende verhoudingsgewijs slechter was (relatief grotere oppervlaktes in de mindere klassen) dan die in de regio. Voor weiland was het ongewogen tarief voor Leende, respectievelijk de regio, fl. 11,20, c.q. 11,40, en het gewogen tarief voor beide fl. 10,40.
De kwaliteit van de weilanden was derhalve in Leende iets minder dan in de regio, doch gekoppeld aan de oppervlakte zat Leende op het regionale niveau.
De zuivere belastingopbrengst op basis van de kadastrale schattingen (derhalve de oppervlakte van de diverse (on)bebouwde eigendommen per klasse, vermenigvuldigd met het in onderdeel A genoemde tarief) bedroeg voor Leende fl. 12.013,18, per bunder derhalve fl. 2,60.
De regio had een opbrengst van 3,19 per bunder. Ook per inwoner (in aantal 1515) en grondeigenaar (581) zat Leende met een opbrengst van fl. 7,93, resp. fl. 20,68, onder het regionale gemiddelde van de regio, fl. 9,10, resp. fl. 35,07.
Hieruit blijkt dat de samenstelling, kwaliteit en/of gebruik van grond in Leende slechter was dan elders in de regio.
HET GEBRUIK VAN BOUWLAND IN DE GEMEENTE LEENDE
Daar de waardering van het bouwland geschiedde op basis van het normale gebruik (oftewel ‘eene gewone bebouwing’) zijn als onderdeel van de kadastrale opnames ook de vruchtwisselingsschema's (oftewel 'gewone opvolging van bezaayingen en soort van produkt') en de verhouding tussen het benodigde zaai-/pootgoed en de opbrengst vastgelegd (tabel 5bis).
Daar ik naast deze gegevens van Leende slechts beschik over die van Westerhoven, geef ik in schema 2 deze laatste gegevens eveneens, ter vergelijking, weer.
In Westerhoven ging men voor bouwland van de 1e t/m 3e klasse uit van een 4-jaars-, en voor de 4e en 5e klasse van een 3-jaars cyclus.
De schema's zijn voor Westerhoven enigszins, hoewel beperkt, afwijkend van die van Leende.
Behalve eeven (=evie=schrale haver) werden alle produkten ook in Westerhoven verbouwd, hoewel haver daar ook op bouwland van de 2e en 3e klasse verbouwd werd.
Opbrengst en zaaiverhoudingen
De verhouding is X : 1, waarbij in schema 3 tabel telkens X wordt weergegeven per soort produkt en per 4 klasse; daarnaast worden tussen haakjes de verhoudingen in Westerhoven vermeld.
Hieruit blijkt dat Leende betere zaaiverhoudingen kende dan Westerhoven, hoewel, zeker naar huidige maatstaven gerekend, beide verhoudingen laag te noemen zijn. Zij weerspiegelen een bestaansminimum, daar met zulke verhoudingen nauwelijks reserves konden worden opgebouwd. Hierdoor kon bij slechte oogsten ook de beschikbaarheid van zaaigoed voor volgende jaren een probleem gaan vormen.
D SL0TOPMERKINGEN
In bovenstaand artikel is de (economische) situatie van Leende anno 1830 weergegeven die wellicht, omdat de gegevens voor fiscale doeleinden gebruikt werden, tendeert naar een lager dan feitelijk niveau.
Desalniettemin geven deze bronnen een schat aan economische (landbouw)gegevens, die feitelijk regionaal bestudeerd en geanalyseerd zouden moeten worden.
Moge dit artikel hiertoe een aanzet zijn.
NOTEN
(1) Rijksarchief in Noord-Brabant, 's-Hertogenbosch. Archief van het provinciaal bestuur van Noord- Brabant, 1814-1920, inv.nr. 4143. De tekst is integraal weergegeven met uitzondering van de klasse-indelingen en -beschrijvingen van de diverse soorten gronden. Volstaan is daarbij met het vermelden van de geschatte waarden; deze gedeelten zijn herkenbaar gemaakt door een bredere linkermarge.
(2) Ontleend aan L. van der Voort Pieck en M. Kuyl, Statistiek der provincie Noord-Braband volgens de uitkomsten van het kadaster bij deszalfs invoering, Maastricht, 1845.
(3) Tot deze regio behoorden naast Leende ook Asten, Bakel, Budel, Deurne, Heeze, Lierop, Maarheeze, Soerendonk, Someren en Vlierden.
In de cijfers van de regio is Leende inbegrepen.
(4) In aren.