Het heem; Aangeboren of verworven?

Heemkronijk jaar:1992, jaargang:31, nummer:1/2, pag:64

HET HEEM: AANGEBOREN OF VERWORVEN?

door: Anton van der Lee

De redaktie van Heemkronijk heeft bij gelegenheid van het 30-jarig jubileum heel wat overhoop gehaald met de vijf vragen en de vijf stellingen waarop reacties worden gevraagd. Het is duidelijk, dat hier mensen bezig zijn, die de heemkunde au serieux nemen. Terecht! En toch bekruipt mij, als een rechtgeaard Brabander die het relativeren al van kinds af aan wordt bijgebracht, het merkwaardige gevoel, dat wij vaak geneigd zijn onze bezigheden te voorzien van een gewichtigheid die lichtelijk overtrokken is. De zin van heemkundebeoefening?

Is het een schande om stiekem toe te geven, dat we er ons vooral mee bezighouden omdat we het leuk vinden? En als we dat hebben vastgesteld, is er echt wel een indrukwekkende wetenschappelijke vlag te ontwerpen, die de lading van onze favoriete vrijetijdsbesteding kan dekken.

Het is in kort bestek onmogelijk te reageren op alle vragen en stellingen. Daarom wil ik - opgegroeid in een oude boerderij in Loon op Zand en woonachtig in een Bossche nieuwbouwwijk - me beperken tot de stelling, dat voor een allochtone bewoner van een doorsneewijk ergens in een Brabantse gemeente heemkunde nauwelijks of geen zin zou hebben. Ik ga ervan uit, dat het heem van de desbetreffende allochtoon wel wat ruimer is dan alleen maar zijn eigen nieuwbouwwijk. En wanneer ik dan de heemkunde zie als het kennen van de woonomgeving in al haar facetten, op het ontmoetingspunt van verleden en toekomst, dan denk ik dat er voor die nieuwkomer nog heel wat zinnigs te doen is. Alles staat en valt met de vraag: als hoe definitief beschouw je een heem? Is een heem aangeboren of verworven?

In ons taalgebruik kennen wij het begrip "ontheemden“. We denken dan aan mensen die hun vertrouwde omgeving meestal door omstandigheden noodgedwongen hebben verlaten en die over-geplant zijn naar een vreemde omgeving, vaak met een andere kultuur en een ander klimaat. We hebben er medelijden mee, we vinden ze zielig en we hebben er alle begrip voor, dat ze "heemwee" hebben naar hun vroegere huis en haard. We vinden het ook vanzelfsprekend, dat ze hun vroegere heem in de loop van de tijd steeds meer gaan idealiseren, het bekende verschijnsel van het herinneringsoptimisme: de vervelende dingen worden het eerst vergeten. Maar in wezen zijn de mensen die van de ene naar de andere plaats verhuizen, even goed ontheemden: ook zij verliezen hun heem en ook bij hen kunnen door idealisering van hun vroegere situatie verlangens naar hun "goeie ouwe tijd“ gaan optreden. Je ziet het vaak gebeuren dat mensen na hun pensionering zouden willen terugkeren naar hun geboortedorp. Doen ze dat ook werkelijk, dan volgt meestal de grote teleurstelling; ze vinden er al niet meer terug wat ze er in werkelijkheid hebben achtergelaten en bovendien wordt het geïdealiseerde droombeeld dan nog vervangen door de nuchtere realiteit.

Naar mijn overtuiging is een heem niet aangeboren. Het is geen onveranderlijk persoonlijk gegeven. Het is een dynamisch geheel, een voortdurende positieve acceptatie van de omgeving in haar vele aspecten. De allochtoon van de nieuwbouwwijk kan zich met die positieve instelling binnen niet al te lange tijd een nieuw heem verwerven en zich weer "thuis" voelen. In één opzicht is hij echter in het nadeel: een nieuwbouwwijk hangt meestal als los zand aan elkaar en zelfs in onze nieuwe dorpswijken kennen de buren elkaar maar nauwelijks. Hierdoor komt het saamhorigheidsgevoel, dat in dorpen en oude stadsbuurten zo sterk aanwezig kan zijn, niet tot ont-wikkeling. Ook de sociale controle blijft er ontbreken. Gelukkig maar, zullen sommigen denken die sociale controle graag vertalen als ongewenste bemoeizucht van de buren.