Herdelijke twist in Sterkels arcadie en een grenskwestie tussen Heeze en Sterksel

Heemkronijk jaar:1993, jaargang:32, nummer:1, pag:5 -17

HERDERLIJKE TWIST IN STERKSELS ARCADIE EN EEN GRENSKWESTIE TUSSEN HEEZE EN STERKSEL

 door: Peter Dekkers

Het eerste deel van dit artikel is verschenen in het vorige nummer (jrg. 31 (1992), nr. 4, blz. 159-169).

Nog steeds geen rust

In 1525 waren de poppen echter alweer aan het dansen. Er staat voor dat jaar een geschil geregistreerd tussen de abdij met Henricus Gheenen, schaapherder van Heeze, die zijn schapen op diverse plekken in de Sterkselse heide had geweid.(18)  Hoe de vork aan de steel zat, zullen we wel nooit weten, aangezien het desbetreffende archiefstuk verloren is. Enige jaren later liep er weer een klacht voor het schenden van de Sterkselse heide tegen enige Heezenaren.(19) Er kon ook gemakkelijk verwarring ontstaan doordat men in Sterksel geen doopvont had en men de Sterkselse kinderen in de omtrek moest laten dopen. Dat gebeurde veelal in Heeze (de kapelaan van Sterksel woonde in Heeze), waardoor al gauw de indruk kon ontstaan dat Sterksel tot de parochie van Heeze hoorde. Niettemin had Sterksel een eigen kapel met een eigen bediening, ingehuurd door de pachters van Sterksel.

Inmiddels waren de verhoudingen met de Heezenaren danig bekoeld. Een witheer van Averbode noteerde in 1529 bij de Sterkselse pachtkontrakten: "in toecomende tyden en sal men egheen wynnen aennernen die van Heeze zijn oft die daer gegoet oft geerfft zijn. Ende oft zij daer goet oft erve coepen, dat alsdan de voerwaerde [= pachtkontrakt] uuytgaen sall totten [= per] naesten halff meerte."

En dan volgt er een onduidelijk zinnetje in het Latijn, dat ik als volgt vertaal: Omdat onder de schijn daarvan, die onze pachters daar hebben (nl. dat zij de hoeven in Sterksel in erfpacht hebben. P.D.), zij tijdelijke goederen als erfgoederen trachten te ontrukken en daarom etc.(20) 

De Sterkselse hoeven werden om de twaalf jaar verpacht, maar sommige pachters zaten er al vele generaties en daarom leek het wel op erfpacht. Kennelijk probeerden Heezenaren een vaste voet in Sterksel te krijgen; Sterksel werd als het ware een gehucht van Heeze. Dat bleek eens te meer toen twee jaar later Joos Jan Mertenssoen in Sterksel kwam. Joos was bedeheffer van Heeze, wat betekende dat hij de belastinginning van Heeze had gepacht. Hij had daarvoor een bepaald bedrag betaald aan de ontvanger van de vorst in Brabant en hij mocht dan de belasting innen. De kunst was om meer belasting te innen dan men aan pacht betaald had. De vorst hield zich het recht voor om te beslissen in conflicten tussen dorpen en bedezetters. En zo kwamen Joos en zijn helpers, onder wie 'Jan Willemss., "bedeheffere ende die bedesetters van Heze", ook naar Sterksel om er de belasting op te halen, omdat hij vond dat Sterksel bij Heeze hoorde. Er woonden daar immers heel wat pachters uit Heeze. Maar Sterksel was van de abdij van Averbode en was als abdijbezit vrij van belastingheffing. Sterker nog: belastinginners mochten er niet eens een voet op de bodem zetten; "exempt" heette dat.

De pachters in Sterksel weigerden te betalen, want dit was iets heel nieuws. Daarop namen Joos en zijn helpers een paard mee, dat aan de Sterkselse boer Jan Horckmans en de abdij van Averbode gezamenlijk toebehoorde. "Nyettegenstaende dat die goeden van Stercxsel voirss. nyet en liggen int voirss. dorp noch in de prochie van Hese noch dair yet gemeyns en hebben, turberende [= storen] alsoe die supplicanten [= de abdij van Averbode] in de voirss. huere possessie, allet tot hueren grooten achterdeele, prejudicie ende verdriete.(21) 

In de Meierij was het de gewoonte dat men in één dorp werd aangeslagen voor al het onroerend goed dat men bezat, ook hetgeen onder andere dorpen gelegen was. Maar aangezien Sterksel exempt was, werden de Sterkselnaren over hun bezittingen elders dáár aangeslagen waar zij grond hadden liggen, maar dus niet in Heeze. Zo was het tot nog toe steeds gegaan. Joos Jan Mertenss. had nu een paard van Jan Horckmans gepand voor belasting op grond die Jan bezat onder Lierop en Mierlo.(22)  Bovendien hadden de bedezetters de meier van Sterksel, Henrick Thys, gearresteerd vanwege belasting die hij schuldig zou zijn voor grond die hij buiten Sterksel bezat. De bedezetters hadden deze grondbelasting of "bede" ginds al voor Henrick betaald, "pretenderende dat die voorss. goeden tot Stercxsele souden gelegen zyn bynnen hueren dorpe van Heze ende dat zy alsoe dese dieners van denselven suppliant [= de abt van Averbode] als ingesetenen van Heze in deselve bede souden moegen setten, gelyck zy nu gedaen hadden met groote nyeuwicheyt, te voeren nyet gesien.(23)  

De Raad van Brabant stelde Joos Jan Mertenssoen in het ongelijk en beval hem alle schade te vergoeden. Als hij weigerde, moest hij voor de Raad verschijnen. Op 5 april 1531 reed vervolgens deurwaarder Van der Heyden vanwege de Raad naar Heeze. Hij zocht uit of het allemaal klopte, bevond dat Sterksel inderdaad niets met Heeze te maken had en beval Joos de schade te vergoeden, op straffe van 100 gulden.

Joos verzette zich en werd dus gedaagd om in Brussel te verschijnen, op woensdag 27 april. Joos meende dat alle Heezenaren onder zijn  belastinginning vielen, waar ze ook woonden. Dat was echter een vergissing: men behoefde slechts daar belasting te betalen, waar men onroerend goed had liggen.(24)  De abt werd in het gelijk gesteld, maar Joos bleef zich verzetten. De ganse gemeente van Heeze had onderhand genoeg van Joos' halsstarrigheid en dwong hem middels een gezamenlijk opgestelde akte om procureurs aan te stellen om voor de Raad van Brabant in te stemmen met de eisen van de abt.(25)  

Op 9 oktober 1532 werd Joos eindelijk veroordeeld tot de kosten van het proces: 37 ponden en 10 schellingen.(26)   Maar Joos betaalde niet en er moest een deurwaarder aan te pas komen. Deze bleef twee dagen in Heeze wachten - op Joos' kosten natuurlijk - totdat Joos over de brug zou komen en daardoor bleven de kosten stijgen. Tenslotte schold de abt van Averbode de gemeenschap van Heeze en de bedezetters de schuld kwijt en hij betaalde ook nog eens de deurwaarder voor hen. Het was immers duidelijk geworden wie het gelijk aan zijn zijde had.(27)  

Eigenlijk ten overvloede nog verklaarden de schepenen, kerkmeesters, armmeesters en de gezworenen van Heeze en Leende in 1544 "dat de hoven ende goeden van Stercksel, bijnnen honnen eijghen limiten ende paelen ende buyten den dorpe van Heeze geleghen, egheen gemeijnschap oft nagebuerschap van rechtswegen oft anderssins en hebben noch behoeren te hebben metten dorpe ofte ingesetenen van Heeze, noch met hon te schote ende lote en staen, noch oick ennichssins met hon te doene en hebben."

In verband met de oorlog tegen Gelre waren met Kerstmis 1543 enige troepen van de keizer gelegerd geweest in Heeze en ook in Sterksel, in de veronderstelling dat Sterksel bij Heeze hoorde. De keizer kon zeker recht doen gelden op Heeze, dat een leengoed was, doch niet op Sterksel, dat allodiaal eigendom van de abdij van Averbode was. De Heezenaren verklaarden dat een en ander buiten hun medeweten gebeurd was.

Een compromis

In 1549 verscheen wederom de grenskwestie tussen Heeze en Sterksel voor de Raad van Brabant en wederom werd Averbode in het gelijk gesteld, al duurde dat even. Joos Geenen alias Scheper en Godevaert Jan Dirixss., schaapherders van de gemeente Heeze, hadden weer eens illegaal hun schapen op de Sterkselse heide laten grazen. Omdat zij weigerden de aangerichte schade te vergoeden, werden zij voor de Raad van Brabant gedaagd. Op 10 augustus was de tweede zitting en was de heer van Heeze, Merten van Hoorne, inmiddels voor de Heezenaren in de bres gesprongen. Hij achtte de abt niet ontvankelijk. Over en weer dienden de partijen verweerschriften in bij de Raad. Uiteindelijk liet de Raad beide partijen commissarissen aanwijzen om de zaak te onderzoeken. Dat was in 1549 en pas in 1571 deed de Raad een uitspraak.

Jonkheer Philips van Nunhem, meester tot Hoedonck, en meester Jan Coensen bemiddelden toen tussen Heeze en Averbode. De abdij herhaalde nog eens de rechtstitels, die zij met betrekking tot Sterksel had: acht oorkonden vanaf 1172 die het alleenrecht van Averbode op Sterksel aantoonden.(28)   Daarop antwoordden die van Heeze dat ze wel wilden geloven dat Sterksel aldus verkocht was aan Averbode, zoals in de oorkonden vermeld stond, maar dit betrof volgens hen enkel de eigendom, niet het recht van overpad en weiding van die van Heeze. Met de eigendom hadden zij immers niets te maken, want dat was een kwestie die hun heer, de heer van Heeze en Leende, aanging. De abt bleef er echter bij dat de oorkonden hem wel degelijk ook het vruchtgebruík toekenden.

Een belangrijk punt was bovendien dat de abt wel steeds sprak van het grenspunt "Schoerke" in de oorkonden, maar niemand had dat punt ooit kunnen aanwijzen. En als de abt zei dat het "Schoerke" lag aan de weide van Wreyske Oelen, dan kon hij dat niet bewijzen, omdat dit zou betekenen dat een groot stuk cijnsgoed van Heeze tot Sterksel getrokken zou worden, "die welcke die naegeburen van Heeze Heeze verthijnst hebben teeghen den heere van Heeze ende Leende ende met schonen merkelyken paelen hoen toe gepaelt zijn, ende gesceyden van aerde ende heyden, mijnen heere van Gaesbeeke, Heeze ende Leende toebehoerende. Welcke paelen coemen van Strabrechtdyck, lynie recht d'een vervolgende nae den anderen, all tot eenen pael toe, staende tot Oevelwegen, bij die Aa, daeraff den gront ende proprieteyt toe behoert den naegebueren van Heeze alleen ende niet mynheere den prelaet noch oeck den heere van Gaesbeeke, Heeze ende Leende toebehoerende, alsoe geacht ende gehouden is geweest oever x, xx, xxx, xl, l, lx jaeren ende meer ende alsoe lange dat egheen memorie en is contrarie.”(29) 

De gevolmachtigde van de abt zei hierop dat hij wel aan kon wijzen waar dat het Schoerke vanouds gelegen had. Bovendien was er volgens de Heezenaren sprake van een nieuwigheid. Zij hadden op dat stuk heide altijd hun schapen gehoed en nooit eerder had de abt van Averbode of zijn voorganger daar moeite mee gehad. De Sterkselnaren of de abt leden er geen enkele schade door.

De Heezenaren verdachten enige kwaadwilligen, die sinds kort raadgevers van de abt waren, ervan de abt ertoe aangezet te hebben hen van deze heide te verjagen. Wie zij met deze aantijging op het oog hebben gehad blijft onbekend. Als zij er al iemand mee op het oog hebben gehad, want het is een gemeenplaats om in een dergelijke situatie een hooggeplaatst persoon te waarschuwen tegen zijn slechte raadgevers, die niet op de hoogte zijn van "heilige" tradities. Dit werd trouwens (terecht) ontkend door de procureur van de abt, aangezien er in het verleden toch wel degelijk met de Heezenaren over dit stuk heide geprocedeerd was. Door die van Heeze was het gebruik van die heide eenvoudig "in tyden van oirlogen ende ander onsalige tijden geusurpeert geweest ende anders nijet".  Op 10 februari 1571 werden de Heezenaren door de Raad van Brabant veroordeeld tot vergoeding van de aangerichte schade en van de proceskosten.  

Tenslotte probeerde men eindelijk eens duidelijkheid te scheppen. Op 10 augustus 1571 kwamen de partijen bij elkaar op het plein tegenover de kerk in Sterksel (nu: kruising Averbodeweg-Pastoor Thijssenlaan).