De burgelijke huwelijken in Heeze, 1811-1918

Heemkronijk jaar:1993, jaargang:32, nummer:4, pag:181 -187

DE BURGERLIJKE HUWELIJKEN IN HEEZE, 1811-1918

door: C.S. Smit

 

Belangrijke documenten voor genealogisch onderzoek kunnen de akten van de Burgerlijke Stand zijn. Die van Heeze zijn te raadplegen in het Streekarchief Regio Eindhoven-Kempenland in Eindhoven.

Op het moment dat dit geschreven wordt, staan de trouwakten tot 1919 de onderzoeker ter beschikking. Wel is de speurder aangewezen op microfilms om deze te kunnen inzien. Op een paar uitzonderingen na zijn de akten goed te lezen. Hier en daar is de inkt dusdanig verbleekt dat ook de originelen nauwelijks meer te ontcijferen zijn. Wat dit betreft brengen de dubbelen van de akten in het Rijksarchief in Noord-Brabant ook geen uitkomst.

We schreven al eerder in dit tijdschrift over de akten van het jaar 1817. Men zal deze tevergeefs zoeken. Zij ontbreken door de nalatigheid van de Heezer burgervader Lambertus van der Meer. Een man die door drankmisbruik zijn jonge gezin en zichzelf in de vernieling hielp en Heeze liet zitten met een puinhoop wat de administratie betreft.(1)

Mede dank zij gegevens uit het Heezer kasteelarchief kunnen we echter de akten van de huwelijken uit 1817 op papier zetten. In de eerste 2 jaren van de burgerlijke stand, 1811 en 1812, schreef de ambtenaar van deze afdeling, in kleinere gemeenten was dat de burgemeester, alle akten, zowel de geboorte- als de huwelijks- en de overlijdensakten, achter elkaar op. Vandaar dat de huwelijksakten van deze jaren geen opvolgende nummers hebben. Zo heeft bijvoorbeeld de 13de trouwakte van 1812 het nummer 61. In juli van het jaar 1812 worden de akten plotseling in de Franse taal geschreven. Dit blijft zo tot aan het eind van 1814. In 1813 werden de verschillende soorten akten afzonderlijk gegroepeerd. Aangezien de akten, in ieder geval per jaar, in een zelfde patroon geschreven zijn, is vertaling niet zo erg moeilijk. Als in 1814 het voorgedrukte formulier voor de akten zijn intrede doet is ontcijfering aanmerkelijk gemakkelijker geworden. Per jaar hebben deze documenten een volgnummer. Eén geval is er, waar de ambtenaar zich wat dit betreft, vergiste. In 1888 komen we 2 maal akte nr. 10 tegen. Dat er fouten staan in de akten, is iedere genealoog wel bekend.

Het controleren of alle gegevens wel juist waren, hebben we echter niet op ons genomen.

We komen een keer tegen dat een huwelijk niet gesloten kon worden, de akte wachtte alleen nog op de handtekening van de trouwlustigen. Het paar in spe had verzuimd het huwelijk aan te tekenen in de woon-plaats van de bruidegom. Geen nood, zou men denken, dan maar 3 weken later trouwen. Het trieste (?) in de geschiedenis is echter dat er spoedig na deze miskleun een kind werd geboren. Het huwelijk werd daarom pas maanden later gesloten.

Het is misschien een tekortkoming in onze gegevens, maar we zijn niet nagegaan of het trouwen "moest". Slechts bij enkele gevallen is dit, uit nieuwsgierigheid, gedaan. Bijvoorbeeld het huwelijk in 1875 tussen Theodorus Verest en Johanna Bosmans. Zij was 17 jaar, 20 jaar jonger dan hij. Inderdaad was hier sprake van een gedwongen huwelijk. Het liep allemaal heel triest af. De jonge moeder beviel ruim 2 maanden na het huwelijk, maar zowel het kind als de moeder overleden korte tijd later.

Rest nog te vermelden dat de man en vader 2 maanden en 2 dagen na het overlijden van zijn eerste vrouw opnieuw huwde.

Iets bijzonders zijn twee trouwakten die in 1827 en 1837 ingeschreven werden. Het gaat hier over de in Heeze geboren kleermaker Peter Neynens, die in Parijs werkte. In 1826 trouwde hij daar met een in Bern geboren bruid. In 1836 stapte hij als weduwnaar opnieuw in het huwelijksbootje toen in Bern met een dame uit Schwarzenegg in Zwitserland. Bij het huwelijk in Parijs was vader Neynens, die ook kleermaker in Parijs was, één van de getuigen(2).

Niet duidelijk is waarom deze huwelijken ook in Heeze ingeschreven werden. We komen het wel tegen bij overlijdens dat mensen die buiten Heeze stierven ook hier ingeschreven werden.

Uit correspondentie, aanwezig in het kasteelarchief, blijkt dat er contacten waren tussen de Heezer kleermakers Neynens in Parijs en de rest van de familie in Heeze. Mevrouw Van Tuyll van Serooskerken-van Westreenen liet regelmatig kleding uit Parijs komen en ging ze ook vaak ter plekke kopen.

Nog een bijzonderheid vinden we in 1858. Op 13 januari trouwt in Heeze de 37-jarige gepensioneerde soldaat Christiaan Klaassen met de in Bladel geboren marechausseedochter Catharina van Gaalen. Van de bruidegom staan maar enkele gegevens genoteerd. De man stond in Amsterdam als vondeling geregistreerd. In plaats van zijn geboorte-datum werd in de akte vermeld: "gevonden op 12 maart 1828".

De ambtenaar van de burgerlijke stand ondertekende de akten al of niet met de bruidegom, bruid en de getuigen. Onder de akten staan lang niet altijd de handtekeningen van de trouwlustígen. We komen bijvoorbeeld tot een percentage van 58% voor de bruidegoms en 43% voor de bruiden in de periode 1850-1859 die in staat waren hun handtekening onder de akte te schrijven.

Tot 1914 moesten de akten ondertekend worden door 4 getuigen. Het aantal werd daarna gehalveerd. Voor deze functie werd vaak een beroep gedaan op de veldwachter. Uit de huwelijksakten is prachtig op te maken wie en hoe lang iemand veldwachter was in Heeze. Was er geen ambtenaar beschikbaar, dan werden er getuigen (in die tijd altijd nog mannen) "van de straat gehaald". Het waren ook vaak bruidegoms die op hetzelfde moment in het gemeentehuis waren.

 

Hieruit is mijns inziens af te leiden welk gering belang men aan een burgerlijk huwelijk hechtte.

Om een huwelijk aan te gaan was tot een bepaalde leeftijd de toestemming van de ouders nodig. We komen natuurlijk tegen dat ouders dit weigerden. Een voorbeeld is het huwelijk tussen de Heezenaren Franciscus van den Berg en Petronella Jansen in 1838.

Kennelijk omdat de moeder van de bruid een buitenechtelijk kind was, weigerde de vader van de bruidegom de toestemming. Het bruidspaar stapte naar de notaris om een akte van eerbied op te laten stellen en het huwelijk werd, zij het met vertraging, toch gesloten.

In 1916, midden in de Eerste Wereldoorlog komen we tegen dat Belgische bruidegoms zonder toestemming van de ouders in het huwelijksbootje stappen. De ouders waren door de oorlogsomstandig- heden niet te bereiken.

 

Gegevens uit de Heezer trouwakten 1811-1918

 

Totaal aantal huwelijken, 1811-1918                           1310

Gemiddeld aantal huwelijken per jaar                              12.1

Kleinste aantal in 1825, 1831, 1835 en 1889                     5

Grootste aantal in 1858                                                    24

Gemiddelde leeftijd bruiden                                              30.4

Gemiddelde leeftijd bruidegoms                                        32.6

Hoogste leeftijd bruid                                                         73

Laagste leeftijd bruid                                                          16

Hoogste leeftijd bruidegom                                                 78

Laagste leeftijd bruidegom                                                  19

Grootste verschil in leeftijd bruidegom - bruid                     44

Grootste verschil in leeftijd bruid - bruidegom                     23

Bruid ouder dan bruidegom (aantal)                                  377   29%

Leeftijden gelijk                                                                    75     6%

Jongste echtpaar, leeftijden bij elkaar geteld                       37

Oudste echtpaar                                                                 143

Bruidegom niet van Heeze (geboortig)                               535   41%

Bruid niet van Heeze                                                           300   23%

Ouders bruidegom nog in leven                                           261

Ouders bruid nog in leven                                                    320

Alle ouders nog in leven                                                         81    6%

Echtscheidingen                                                                       0

Tweede of derde huwelijk bruidegom                                   177  14%

Tweede of derde huwelijk bruid                                              81    6%

Enkele opmerkingen bij het overzicht hierboven.

Het aantal huwelijken per jaar is in de loop des tijds niet zo erg veel toegenomen. Tussen 1811 en 1820 waren het er totaal 124 en in de periode 1907-1916 159, een toename van 28%. Ter vergelijking: in 1992 werden er 45 huwelijken gesloten. Officieel heten de trouwakten: "akten van trouw en echtscheiding", maar in Heeze is er tot aan 1919 geen echtscheiding opgetekend. We zijn een keer tegengekomen dat er mensen die gescheiden waren opnieuw in het huwelijk traden. Dat was in het jaar 1904. Toen trouwde de in Den Haag wonende kunstschilder Carolus Johannes Thijssen met de in Heeze wonende Kreina Dorothea Eskens. Getuigen waren, heel collegiaal, de 3 kunstschilders De Groot, Jansen en Van de Wetering. De vierde getuige was een kunsthandelaar. We komen al deze schilders tegen in de catalogus "....Toch wilde ik in Heeze werken...", uitgegeven ter gelegenheid van de tentoonstelling 70 jaar schilderkunst in en rond een Brabants dorp, gehouden van 7 december 1985 tot 23 februari 1986 in het Gemeentemuseum in Helmond. Het kwam nogal eens voor dat een vrij jonge man met een veel oudere vrouw huwde. Het extreemste geval komen we tegen in 1856. In april van dat jaar gaf de 47-jarige bruid Elisabeth Korten het jawoord aan de uit Duitsland afkomstige Hendrik Rudolph Evers, die 25 jaar oud was. Het grootste verschil in leeftijd tussen bruidegom en bruid vonden we in 1819. In dat jaar trouwde de 67-jarige Bartel Ceelen met de 23-jarige Henrica Liebrechts. Het paar kreeg 2 kinderen. Bartel overleed in 1824 waarna Henrica in 1825 opnieuw een verbintenis voor het leven aanging. Ongelijke liefde: een jongeman verspilt zijn jeugd aan een oude vrouw om haar geld; eenmaal oud zal hij vergeefs jonge vrouwen zoeken (achtergrond). Gravure van C. van Breen, 16de eeuw. 186 Ze koos (?) toen voor een echtgenoot die 3 jaar jonger was. Wat direct al opviel, was dat het zoveel voorkwam dat de ouders van de trouwelingen niet meer leefden. Pas rond 1900 neemt het aantal keren dat de ouders allemaal nog getuigen konden zijn wat toe. Slechts bij 1 op de 16 akten komen we dat tegen en dan voornamelijk in de latere jaren. Voor genealogen heeft het niet meer in leven zijn van de ouders het voordeel dat in de beginjaren van de burgerlijke huwelijksregistratie de grootouders vaak genoemd werden met hun overlijdensdatum. Aangezien over het algemeen de mensen op relatief oudere leeftijd trouwden en ook op jongere leeftijd overleden dan tegenwoordig, was bijvoorbeeld een gouden bruiloft een zeldzaamheid. De akten zijn in een database opgenomen op computer. Het is daardoor gemakkelijk gegevens, zoals in bovenstaand overzicht weergegeven, te verkrijgen.

 

NOTEN

1           C.S. Smit, "De Heezer akten van de burgerlijke stand van het jaar 1817", in: Heemkronijk, jrg. 27, 1988, nr. 3, blz. 91-96.

2           "trouwakte nr. 8, 25-6-1827.

Peter Neynens, 27 jr., geboren te Heeze, kleermaker in Parijs, zoon van Hendrik, kleermaker in Parijs, en Johanna Bierings, en Maria Elisabeth Wiebel, 26 jr., geboren te Bern, wonende in Parijs, dochter van Johann en Christina Jaeggi.

Ga terug