Kampbelevenissen van een Leendse burgemeester, 1944-1945 (3)

Heemkronijk jaar:1995, jaargang:34, nummer:1, pag:5 -31

KAMPBELEVENISSEN VAN EEN LEENDSE BURGEMEESTER,

1944-1945 (3)

door: G.J.A. Manders  (†)

Inleiding

(De vorige delen van de kampbelevenissen van wijlen G.J.A. Manders (1901-1978) zijn verschenen in de Heemkronyk, jrg. 33 (1994), nr. 3, blz. 85- 104, en nr. 4, blz. 135-154. De schrijver van de inleiding is J.J.F. de Waal. De persoonlijke tekst van Manders, die hij op 23 mei 1946 heeft voltooid, begint op bladzijde 19.)

De Leendse burgemeester Fried Manders was met zijn collega's Theo Serraris uit Heeze, Jan Smulders uit Oost-, West- en Middelbeers, Henk Veeneman uit Son en Breugel, Wim Wijtvliet uit Bakel en Milheeze sinds eind september 1944 tewerkgesteld in de Grosz Ziegelwerke 'Klinker”, een werkkamp of buitencommando van het nabijgelegen concentratie-kamp Sachsenhausen. In deze steenfabriek raakte Manders het contact met zijn Brabantse collega's kwijt. Burgemeester Wijtvliet werd naar concentratiekamp Buchenwald overgebracht, waar hij op 9 (volgens een andere bron 8) februari 1945 is overleden. Ook burgemeester Smulders belandde in hetzelfde kamp.

Concentratiekamp Buchenwald lag in de landstreek Thüringen, midden- Duitsland; dit gebied behoorde kort geleden nog tot de DDR. Vlak bij Weimar, de stad waar ooit kunstenaars als Goethe, Schiller, Liszt en Bach gewoond en gewerkt hadden, werd een van de gruwelkampen van de nazi's opgericht. Begonnen in 1937 als Konzentrationslager Ettersberg, telde Buchenwald eind september 1939, na de Duitse inval in Polen, 8634 bewoners. Op 31 december 1943 verbleven er 37.319 gevangenen, een jaar later 63.084. Eind maart 1945 werd het kamp bevolkt door 80.436 personen. In totaal lieten 56.554 mensen in concentratiekamp Buchenwald het leven, niet meegerekend de gevangenen die van hier ter vernietiging naar Auschwitz of andere uitroeiingskampen waren gestuurd; hun aantal bedroeg 13.017. Een andere telling vermeldt 239.000 ingeschrevenen in Buchenwald (het hoogste aantal na Auschwitz), van wie er 60.000 (25%) zijn omgekomen.

Buchenwald was weliswaar niet rechtstreeks op uitroeiing ingesteld, toch bedreven de SS'ers, onder wie de beruchte sadist Martin Sommer, er de grofste gewelddaden. In de ziekenafdeling, het Revier, vonden talloze mensen de dood door gifinjecties en na medische proeven, zoals het besmetten met tyfusbacillen. Gevangenen van Buchenwald presteerden het een geheime militaire organisatie uit te bouwen. Zo konden ter dood veroordeelden verborgen worden gehouden. Ook mislukten daardoor gedeeltelijk de massale evacuatieplannen van de SS. Op 13 april 1945 bereikten Amerikaanse troepen Buchenwald, nadat gevangenen er op 11 april al gewapenderhand in actie waren gekomen en de wachttorens en de belangrijke punten hadden bezet.

Henk Veeneman (geb. 09-09-1909 in Woensel), de gemeentesecretaris en waarnemend burgemeester van Son en Breugel, werd overgebracht naar concentratiekamp Mauthausen in Oostenrijk, waar hij op 19 februari 1945 arriveerde. Veeneman stond ten tijde van zijn arrestatie in Vught al lang op de zwarte lijst van de Duitse bezetter. Hij verving sinds 31 december 1943 burgemeester mr. R.L.M. Schoepp, die was gegijzeld en die eveneens in kamp Vught heeft gezeten. Voordat Veeneman weigerde inwoners van Son en Breugel aan te wijzen om in Zeeland aan de kustverdediging te gaan werken, had hij in zijn functie van eerste secretaris van de R.K. Federatie van Harmonie- en Fanfaregezelschappen de verplichte aansluiting van deze federatie bij de Kultuurkamer uit volle overtuiging met alle mogelijke middelen gedwarsboomd; de Kultuur-kamer was in 1941 ingesteld om het culturele leven van Nederland ondergeschikt te maken aan de fascistische ideeën. Ook regelde hij distributiebonnen waar dat nodig was.

Mevrouw A.W.M. Veeneman-Winters is er zich vijftig jaar na dato nog pijnlijk van bewust hoe haar echtgenoot op die stralende zomermorgen van 6 juli 1944, daags voor de derde verjaardag van haar zoontje, achter het huis op zijn fiets stapte en richting Best reed; vandaar wilde hij in gezelschap van de Bestse gemeentesecretaris H. van Zeeland de reis vervolgen naar Vught, waar hij al meermalen had moeten verschijnen. Veeneman beloofde zijn echtgenote voor het avondeten weer thuis te zijn. Het werd een afscheid voorgoed. Nooit hebben ze elkaar weergezien... Wie kan zich niet de ontreddering en het verdriet van mevrouw Veeneman voorstellen in de periode die volgde? Haar man, die sterk besefte hoe groot gevaar hij voortdurend liep, had vooral omwille van haar niet onder willen duiken omdat zij aan het eind van haar zwangerschap was. Achttien dagen na zijn arrestatie in Vught werd zijn dochtertje in Son geboren. Henk Veeneman heeft er nog weet van gehad. In de laatste dierbare levenstekens die mevrouw Veeneman van haar echtgenoot ontving, drie kattebelletjes, gesmokkeld uit kamp Vught, schrijft hij over zijn kind, dat hij echter Elsje noemt in plaats van Lisette, haar werkelijke naam. Mevrouw Veeneman heeft toen met haar drie kleine kinderen een zware, onzekere tijd doorgemaakt. Wat heeft ze niet avonden lang voor in haar woning tevergeefs zitten wachten op de thuiskomst van haar man. Ook moest ze het meemaken dat een onverlaat haar eind 1944 aan huis lastig viel. Het individu bood aan om, als ze een som geld betaalde, ervoor te zorgen dat haar man terug zou keren. Ze is er wijselijk niet op ingegaan. Pas in januari 1946 verkreeg mevrouw Veeneman van het Rode Kruis in Den Haag de gevreesde zekerheid. Volgens de officiële kampregistratie was haar man op 14 april 1945 overleden, na op 7 april in het Krankenrevier, de ziekenafdeling, van Mauthausen te zijn opgenomen.

In Mauthausen.

‘Het kamp van de sluipmoord', een uitvoerig verslag dat Veenemans inmiddels overleden kampgenoot J.H.T. Colleije na de oorlog schreef, komt de gemeentesecretaris/waarnemend burgemeester van Son en Breugel herhaaldelijk voor. Daaruit blijkt dat Veeneman ook in Amstetten, een bijkamp of buitencommando van Mauthausen tewerk is gesteld.

Mauthausen aan de Donau, 22 kilometer oostelijk van Linz in Opper-Oostenrijk en 170 kilometer westelijk van Wenen, was sinds 1939, dus na de ”Anschluss”, het centrale concentratiekamp ('Mutterlager’) voor heel Oostenrijk. 69 verschillende kampen, zoals het 55 kilometer oostelijk van Linz gelegen Amstetten, vielen onder beheer van Mauthausen. Volgens schattingen hebben 225.000 à 335.000 gevangenen in Mauthausen verbleven. Een andere opgave vermeldt 230.000 ingeschrevenen, van wie er 120.000 (53%) zijn omgekomen. Colleije beschrijft in zijn verslag schrijnende gebeurtenissen die het voorstellingsvermogen van een redelijk mens schier te boven gaan. Oorlogsgeschiedschrijver L. de Jong getuigt dat deportatie naar Mauthausen gelijk stond aan een doodvonnis. Het onmenselijke werk in de steengroeve met de beruchte dodentrap van 189 treden, de 'muur van de valschermspríngers', talloze slachtoffers hebben ze geëist. Mauthausen werd op 7 mei 1945 door de Amerikanen ingenomen. Van 7 tot 10 mei stierven er nog 2000 gevangenen; tussen de barakken lagen overal lijken.

Burgemeester Jan Smulders (geb. 13-01-1898 in Middelbeers) was evenals burgemeester Wijtvliet vanuit Sachsenhausen naar Buchenwald gevoerd. Zijn echtgenote G.C.M.Th. Beliën was de dochter van Jan Beliën (1871- 1961) uit Leende. Haar neef drs. Harrie Beliën uit Leende kwam, zoals in het vorige deel al is gemeld, eveneens via concentratiekamp Vught in Sachsenhausen terecht. De burgemeester van Oost-, West-, en Middelbeers werd op 6 juli 1944 in Vught gearresteerd. Kort nadien, in de nacht van 14 op 15 augustus 1944, zou zijn drie jaar oudere broer P.J.C. Smulders, de burgemeester van Someren, door een moord-commando van de Nederlandse SS bij Sluis 13 langs de Zuid-Willemsvaart onder Someren worden doodgeschoten. Ook burgemeester W.J.M. Wijnen van Asten was het slachtoffer van deze geruchtmakende moordpartij. Ruim een maand na dit drama werd bovendien de echtgenote van burgemeester Wijnen door een granaatscherf getroffen; ze stierf op 27 september 1944 in het ziekenhuis. De dood van Smulders en Wijnen betekende het einde van het burgemeestersverzet in Zuidoost-Brabant.

Een andere broer, A.J.M. (Sjef) Smulders, werd hierna burgemeester van  Vessem, Wintelre en Knegsel, welke buurgemeente Jan Smulders tijdens de oorlog had waargenomen. De weduwe van Jan, Truus Smulders-Beliën (1902-1966), volgde haar man in de Beerzen op als eerste vrouwelijke burgemeester in Nederland. Zij raakte zeer bevriend met mevrouw Veeneman door het noodlot dat haar beider echtgenoten had getroffen. Mevrouw Veeneman was vroeger op het pensionaat in Eindhoven de klasgenote en vriendin van Truus' veel jongere zus Jo Beliën geweest. Samen met Jo kreeg mevrouw Veeneman daar les van Truus Smulders-Beliën, vóór haar huwelijk lerares op dat pensionaat, terwijl de in Leende geboren vader Jan Beliën geregeld een bezoek aan de school van zijn dochters bracht in zijn functie van onderwijs-inspecteur.

Mevrouw Smulders schreef mevrouw Veeneman in Son op 22 augustus 1945 vanuit Middelbeers een brief, waarin ze o.a. meedeelde:   

"Mijn man, Zus [= A.W.M. Veeneman-Winters], moet bij een transport geweest zijn vanuit Buchenwald naar Dachau van plm. 12000 man, waarvan er plm. 500, (zeer verzwakt) in Dachau, na 19 dagen zijn aangekomen. Deze arme stakkerds zijn met een bete broods en 5 aardappelen op stap gegaan en hebben onderweg niets meer gekregen." Burgemeester Jan Smulders is op 20 april 1945 even buiten concentratiekamp Flossenbürg, een kleine 100 kilometer noordelijk van de Beierse stad Regensburg, om het leven gebracht.

Zoals uit het verslag van Manders blijkt, bewaarde de schrijver goede herinneringen aan bakker Willy Houwen uit Helden-Panningen. De Limburger verlichtte het leven van de Leendse burgemeester, nadat Manders als enige van zijn collega’s op 'Klinker” was achtergebleven. Houwen had in de illegaliteit als hoofd van de Luchtbeschermingsdienst te Helden en leider van een knokploeg ook samengewerkt met drs. J .L. Moonen ('Ome Leo”), de in concentratiekamp Bergen-Belsen bezweken secretaris van de Roermondse bisschop, die in het vorige deel al ter sprake kwam. De Limburgse bakker was op 25 april 1944 in de Roermondse Weerd gearresteerd, uiteindelijk in Vught opgesloten en ter dood veroordeeld. Vermoedelijk is iemand uit Rotterdam in zijn plaats terechtgesteld. Deze Rotterdammer verbleef in de cel waar Houwen eerder in had gezeten. De kleren die de bakker er had achtergelaten, werden na de terechtstelling naar Houwens ouders in Helden gestuurd; het Rode Kruis had de dood van hun zoon bevestigd.

Op 26 april 1945 was Sachsenhausen ijlings ontruimd omdat de Russen in aantocht waren. De SS’ers hoopten de Oostzee en Zweden te bereiken, en met de gevangenen als gijzelaars een veilige aftocht te kunnen afdwingen. Van de 30.000 man die vertrokken, werden velen onderweg doodgeschoten, ook stierven velen van honger en kou. Door het spoor van lijken te volgen, haalden Rode-Kruiswagens de trieste karavaan, waar Houwen deel Van uitmaakte, op de zevende dag in. Toen de gevangenen in de buurt van de stad Schwerin door de Russen werden ontzet, waren er nog 12.000 levenden over. Op 6 juni 1945 keerde de doodgewaande Limburgse bakker Wiel Houwen, Manders’  kampgenoot op ”Klinker', in Helden terug.

De tanks van de Sovjet-maarschalk G. Zjoekow stonden op 12 februari 1945 bij Küstrin aan de rivier de Oder op 100 kilometer oostelijk van Berlijn. Buitencommando ”Klinker” werd ontruimd en via Sachsen-hausen werd Manders in een goederenwagen naar het volgende kamp vervoerd. De bestemming bleek Bergen-Belsen, zo’n 50 kilometer ten noorden van de Nedersaksische hoofdstad Hannover. Het kamp is bij velen bekend geworden als de plaats waar de joodse zussen Anne en Margot Frank gestorven zijn, nadat ze er tyfus hadden opgelopen; Anne Frank stierf in maart 1945, kort na haar zus Margot.

Het oorspronkelijke arbeidskamp Belsen werd in april 1943 door de SS overgenomen als ‘Aufenthaltlager Bergen-Belsen’.  Hier wilde men duizenden joden samenbrengen om ze uit te kunnen wisselen tegen Duitse geïnterneerden in het buitenland. Er valt weinig toe te voegen aan Manders’ beschrijving van het mensonterend 'leven' in Bergen-Belsen, waar hij o.a. opmerkt: "Uit een lijk werden eetbare deelen gehaald en opgegeten".

Naarmate de opmars van het Rode Leger en de geallieerden vorderde, werd Bergen-Belsen vanuit alle bedreigde kampen volgestouwd met gevangenen. Met tienduizenden kwamen ze, te voet, in open goederenwagens, zonder voedsel, zonder verzorging, zonder kleren. Ze kwamen om van honger en vertwijfeling, ze bevroren of zakten van uitputting in elkaar. Hun aantal steeg van 22.000 (eind januari 1945) naar 41.000 (eind februari 1945) tot 60.000 (midden april 1945). Door de vreselijke tyfusepidemie van februari 1945 stierven de gevangenen massaal. Toen de Engelsen op 15 april 1945 het kamp bevrijdden, konden ze ondanks de geboden hulp het sterven niet tegenhouden. Tot eind juni 1945 vielen er nog eens 13.000 slachtoffers. Het kamp zelf werd helemaal platgebrand ter bestrijding van de tyfusepidemie. De Engelsen dwongen de SS om de lijken te begraven; tegelijkertijd werden lijken met bulldozers naar de massagraven gebracht.

In dit inferno is in februari of maart 1945 ook jhr. mr. Th.W. Serraris (geb. 12-06-1906 in Oirschot), burgemeester van Heeze, ten gevolge van algehele uitputting bezweken. Pas in juli 1946 kwam daarover zekerheid van het Nederlandse Rode Kruis. Het laatste persoonlijke levensteken aan zijn echtgenote bestond uit enkele woorden, geschreven op een extra vloeitje gewikkeld om een uit concentratiekamp Vught gesmokkelde sigaret.

De Leendse burgemeester schrijft dat hij gedurende zijn verblijf in Bergen-Belsen vaak in gezelschap verkeerde van zijn Heezer collega Serraris, aan wie hij zoveel steun had gehad, en van zijn Geldropse collega Van der Putt.

K.L.H. van der Putt (geb. 17-12-1887 in Stratum), oorspronkelijk sigarenfabrikant, oud-lid van de Tweede Kamer, was de leider van het burgemeestersverzet in Zuidoost-Brabant. Behalve dat hij bepaalde maatregelen van de bezetter saboteerde, trok hij zich als burgemeester in het bijzonder het lot van de joden aan. Hij hielp ze zoveel mogelijk aan onderduikadressen. Is Manders de laatste bekende geweest die de Geldropse burgemeester heeft gesignaleerd? Wellicht is Van der Putt, evenals zijn Heezer collega, in Bergen-Belsen omgekomen. Na de oorlog keerde hij tenminste niet naar Geldrop terug. In 1951 werd daarom aangenomen dat hij was overleden. Voor zijn hulp aan joden werd hij postuum onderscheiden en ingeschreven in het 'Gouden Boek van Israël'.

Volgens het verslag behoorde in Bergen-Belsen ook mr. dr. T.J. Verschuur (geb. 18-03-1886 in Utrecht) tot het gezelschap van de Leendse burgemeester. Verschuur was in het derde kabinet-Ruijs de Beerenbrouck (1929-1933) minister van Arbeid, Handel en Nijverheid geweest en in het tweede kabinet-Colijn (1933-1935) enige tijd minister van Economische Zaken. Hij had in de illegaliteit o.a. contacten gehad met de 'Groep Vorrink' en tevens illegale vergaderingen georganiseerd. Na zijn arrestatie op 1 april 1943 - hij woonde toen in Breda - verbleef Verschuur in het ‘Oranjehotel’ (de gevangenis te Scheveningen) en als gijzelaar op Beekvliet te St.-Michielsgestel; later kwam hij in de concentratiekampen Sachsenhausen en Bergen-Belsen terecht.

Hij is vermoedelijk op 26 april 1945 in een ziekenhuis te Poellitz (Politz) bij de Poolse stad Stettin of in het kamp Messenthin overleden.

In het besef dat een langer verblijf zijn ondergang zou betekenen en profiterend van de in wanorde geraakte administratie, wist Manders uit de hel van Bergen-Belsen te ontsnappen. Alles zou gunstiger zijn dan daar te blijven. Hij vertrok met een transport totdat de Duitse marinebasis Farge werd bereikt. De plaats ligt ruim 25 kilometer noord-westelijk van het centrum van de stad Bremen aan de rivier de Weser. Lager Farge was een buitencommando van concentratiekamp Neuengamme bij Hamburg. Drie landgenoten die vanuit Bergen-Belsen met hem meegekomen waren, bezweken volgens Manders in kamp Farge, onder wie Van der Wey en Schweigmann.

Luitzen van der Wey (geb. 29-10-1905 in het Friese Warnswerd) was in Amersfoort koster van de Westerkerk en kruidenier. Als leider van de LO (Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers), district Amersfoort, gebruikte hij de kerk als contactpunt. Hij hielp onderduikers, gevangenen van kamp Amersfoort en spoorwegpersoneel, vooral na de Spoorwegstaking. Op 2 juni 1944 werd hij door de SD gearresteerd en belandde hij via Vught met Manders uiteindelijk in Farge, waar hij op 18 maart 1945 door uitputting om het leven is gekomen.

A.P.P. Schweigmann (geb. 29-06-1893 in Leeuwarden) was onderwijzer, verbonden aan het departement van Onderwijs. In het verzet luidde zijn schuilnaam 'Toontje Berger' (ook wel 'Borg' of 'Van Bergen'). Bovendien had hij de erenaam 'De Olieman', want bij onenigheden wist hij vaak olie op de golven te gooien. Zijn huis in Den Haag werd een toevluchtsoord voor onderduikers. Hij legde veel contacten met r.-k. geestelijken en via hen met de LO. Hij spande zich in om bonkaarten op de distributie-kantoren te bemachtigen, liep op 13 juni 1944 met tientallen anderen te Amsterdam in een val van de SD, en werd via Vught, Oraniënburg en Bergen-Belsen naar Farge getransporteerd. Hij is daar waarschijnlijk in april 1945 overleden.

Schweigmann schreef ook het bekende verzetsgedicht 'Het Leger der Gezochten', waarvan de tekst hieronder volgt.

Het bombardement op de duikbootbasis Farge dwong Manders en zijn kampgenoten tot de voortzetting van hun moeitevolle tocht, want het °Herrenvolk” gaf zijn gevangenen niet aan de steeds nader oprukkende Russen en geallieerden prijs. In tien dagen werden de ongeveer 60 kilometer in noordoostelijke richting tot Bremervörde te voet afgelegd. Manders noemt deze plaats in zijn verslag Bremen-Vorden.

Doordat de Duitsers zoveel haast kregen, kon de bestemming Neuengamme te voet niet vlug genoeg worden bereikt. In Bremervörde ging het dus meteen de veewagens in om de resterende 75 kilometer te overbruggen.

Concentratiekamp Neuengamme lag vlak bij de rivier de Elbe, zo'n 20 kilometer ten zuidoosten van het centrum van de stad Hamburg. Hier werden Manders en zijn metgezellen aan hun lot overgelaten. Tijdens zijn korte verblijf in dit kamp van het op instorten staande Derde Rijk vochten de gevangenen op leven en dood om de voedselpakketten van het Rode Kruis.

Vooral de muzelmannen werden de dupe van dit gevecht. Muzelmannen, zo luidde de benaming van gevangenen die de eerste tekenen van dodelijke gelatenheid, onzekere passen, een afwezige blik, vertoonden; ze stierven altijd na betrekkelijk korte tijd. Manders' gezond verstand en zijn wil om te overleven redden hem echter van de ondergang. In de tweede helft van april 1945 verliet de burgemeester van Leende Neuengamme met een transport richting Oostzee. Daar zou de baai van Neustadt in de Lübecker Bocht weldra het schouwtoneel zijn van de gruwelijke apotheose van zijn odyssee.