750 jaar geschiedenis van de parochie Sterksel, 1211-1961 (1)

In 1412 en in 1430-1432 werden er grote werkzaamheden aan de kapel uitgevoerd, waarschijnlijk in verband met de verwoestingen, die de bisschop van Luik in 1410 in Sterksel had aangericht.(20) In 1437 was de kapel eindelijk weer zover gereed dat broeder Dionisius, karmeliet en hulpbisschop van Luik, de kapel feestelijk kon inwijden.(21)  In 1510 worden er twee kapelmeesters aangesteld en eerst dan horen we dat de Sterkselse kapel aan Sint-Catharina, vermoedelijk van Alexandrië, is toegewijd.(22) Van de kapelmeesters moest er elk jaar één wisselen. De kapelmeesters verkochten de schapen, huiden en wol, die de pachters als "gezinsbijdrage" aan de kapel gaven. Daarvoor konden de kapelmeesters dan weer liturgische benodigdheden (kaarsen, brood, wijn) kopen en het gebouw onderhouden.(23)

De pachters konden voor hun geestelijk heil naar de omliggende paro- chiekerken trekken, maar het belang van de abdij Averbode verzette zich daartegen: zij zou haar greep op Sterksel kunnen verliezen aan een naburige pastoor. En dit was precies wat er gebeurde; de kapelaan van Sterksel was op den duur een priester uit het naburige Heeze. Het was in het belang van de abdij om op geen enkele wijze de indruk te wekken dat Sterksel afhankelijk was van een ander dorp. Vandaar haar gevecht tegen de omliggende dorpen, die Sterksel herhaaldelijk onder hun "dorp" of "parochie" wilden laten vallen.(24) Een eigen kapel was zodoende een steun in de rug. De bisschoppelijke registers ("pouillé’s", uitgegeven door G. Bannenberg, A. Frenken en H. Hens) rekenen Sterksel echter onder de parochie van Heeze.(25) Dat is ook niet zo vreemd, want voor een fundamenteel sacrament als de doop moesten de Sterkselnaren naar Heeze of Leende. De Sterkselse kapel ontving pas in 1562 de vergunning van de bisschop van Luik om een doopvont op te richten, zonder dat de kapel dan overigens parochiekerk werd.(26)  Deze doopvont is trouwens bewaard gebleven, in de tuin van Huize Sterksel (zie de afbeelding). Ook een altaarsteen van de kapel is onlangs teruggevonden (zie de afbeeldingen).

Deze afhankelijkheid van de parochie Heeze werd ook nog eens bevestigd doordat de abdij in 1623 twee (eike)bomen afstond voor de renovatie van de Heezer pastorie en later ook nog eens twee bomen voor een communiebank in de kerk van Heeze "opdat de pachters van Sterksel vrije toegang mogen hebben in de kerk van Heeze".(27)

Andere "gezinsbijdragen" waren de zestien stuivers (1522; in 1525 21 stuivers) die de Sterkselse pachters jaarlijks moesten betalen aan de koster van Heeze voor het brood en de wijn. Zelfs betaalden de pachters de koristen van Heeze voor de door hen gehouden processies (ten tijde van vasten, rampen en drie dagen voor Hemelvaartsdag): zes stuivers (in 1522 achttien stuivers).(28)

Bedienaars van de Sterkselse kapel, 1382-1645.

In 1518 schonk Willem, priester en zoon van Hendrik Lamberts uit Heeze, namens Nicolaus Kuyst een erfrente van vier gulden aan het Catharina-altaar in Sterksel om er jaarlijks een mis van te lezen op de zaterdag omstreeks Maria-Hemelvaart (15 augustus).(45)  Deze Willem Lamberts was toen al kapelaan van Sterksel. In 1527 werd zijn aanstelling door de abt verlengd, niet alleen vanwege de door hem gestichte mis en zijn goede werk tot nog toe, maar ook omdat de abt zeer tevreden was over zijn loffelijk optreden gedurende de Gelderse troebelen, die de streek hadden geteisterd.(46)

In 1518 was het inmiddels ook tachtig jaar geleden dat de kapel was ingewijd. Maar ondertussen was iedereen vergeten wanneer nu precies de wijdingsdag van de kapel was. Deze dag was gewoonlijk een feestelijke gelegenheid voor de geloofsgemeenschap. Men placht de wijdingsdag te vieren op de zondag omstreeks St.-Dionysius (9 oktober), wellicht ter herinnering aan broeder Dionysius die destijds de Catharinakapel had ingezegend. De abt van Averbode verzocht de bisschop om een uitspraak en deze stelde de wijdingsdag vast op de zondag na St.-Dionysius. Tegelijk verleende hij veertig dagen aflaat aan allen die de kapel zouden komen bezoeken. Men hoopte zo op extra bezoekers en dus op extra inkomsten voor het offerblok. In 1519 gaf de abt aan de kapelmeesters een rode kazuifel, een stola en een manipel (liturgische kledingstukken). Bovendien twee altaarkleden (van elk vier el) en een voorhangsel van hennep met daarop St.-Catharina tussen de bloemetjes afgebeeld. Ook gaf de abt een zeer kostbaar boek: een gedrukt Luiks missaal, ingebonden en verlucht (kosten: veertien gulden).(47)

De kapel moest trouwens wederom gerenoveerd worden en daar werd veel geld ingestoken. Er werd een slot op de kapel gezet. In Antwerpen werd een beeld van St.-Brigida besteld bij Peter den Beeldsnyder (kosten: zeven gulden). Vervolgens werd het beeld door de schilder Anthonius van Huldeberge gepolychromeerd. De abt stuurde aan de kapelaan van Sterksel zijn oude loden busje voor het heilige oliesel. Bovendien had de abt ten behoeve van de Sterkselse celebrant een koperen wasketel (met ijzeren handvat) besteld bij de Diestse ketelmaker Peter van Myeleberch (kosten: zeventien stuivers). We moeten hier denken aan een wasbekken, veeleer dan aan een tobbe. In 1525 volgden nog een ijzeren kandelaar op één poot (met zes engeltjes) en enige paramenten: een mantel, albe, stola, manipel, amict en een gordel. Tegelijk vernemen wij uit de rekening dat het altaar zeseneenhalve voet lang was en dat er een kruis met een vaandel aan hing (zoals in het wapen van Averbode; zie de afbeelding op blz. 85).(48)

Een eeuw later, in 1619, wijdde de bisschop van Den Bosch (dit bisdom was in 1559 afgesplitst van het bisdom Luik) de Sterkselse kapel opnieuw: het hoofdaltaar aan St.-Catharina en het bij-altaar aan het H. Kruis. Hij stelde de feestdag van de wijding vast op 22 augustus. Ook hij schonk veertig dagen aflaat aan hen die de kapel bezochten op de wijdingsdag “van de priem tot aan de tweede vespers.” De bisschop hoopte dat de kapel haar offerblok zo voldoende kon vullen voor reparaties en onderhoud.(49)  Waarom was deze tweede wijding ineens nodig geweest? Vermoedelijk zal de kapel gedurende de troebelen van de Tachtigjarige Oorlog ontwijd zijn geraakt (en geplunderd) door rondtrekkende soldaten. De oorlogsomstandigheden verhinderden geenszins de voortgang van de katholieke eredienst. In 1612 sloten de Sterkselnaren een kontrakt met pastoor Frans Jan Jaspers uit Someren om in Sterksel te komen bedienen: op zon- en feestdagen en woensdags of vrijdags in de vasten, voor honderd gulden per kwartaal. In het kerkregister van Someren staat hij vermeld als rector van het Sterkselse St.-Anna-altaar (1626). De Sterkselse kapel had dus drie altaren: één gewijd aan Catharina, één aan Anna en één aan het H. Kruis.

Grenzend aan de kapel lag een kerkhof en om het geheel was een muur met een poortje.(50)  De kapel van Sterksel is op de kaart van Sterksel uit 1653 herkenbaar met een klein geveltorentje (zie de afbeeldingen). In 1510 had de abt echter bevolen dat het gemetselde geveltorentje werd vervangen door een houten dakruiter.(51)  In 1525 had men twee stuivers betaald voor het luidtouw, hetgeen op een klok wijst.(52) Op een gedrukte kaart van de Meierij uit 1638 is de kapel van Sterksel herkenbaar en inderdaad getekend met een dakruiter (zie de afbeelding).

(Wordt vervolgd)

Het wapen van de abdij Averbode, waarop het Lam Gods met een vaandel staat (zie 3 blz. hiervoor).

NOTEN

Gebruikte afkortingen:

AAA               Archief Abdij Averbode, Averbode (B); Sectie I.

ARA               Algemeen Rijksarchief, Den Haag.

ARAB            Algemeen Rijksarchief, Brussel; Kerkelijke Archieven Brabant. Camps H.P.H. Camps (bewerker), Oorkondenboek van Noord-Brabant tot 1312. I. De Meierij' van ‘s- Hertogenbosch (met de heerlijkheid Gemert), ‘s-Gravenhage 1979. -

GA                 Gemeentearchief.

SARE            Streekarchief Regio Eindhoven, Eindhoven.   

1           P.J .V. Dekkers, ‘Brandend zand. Hoe de hertog van Brabant zijn heerschappij op de Kempense zandgronden verwierf ten koste van de lokale en regionale adel’ in: Noordbrabants Historisch                Jaarboek 1995.

2           Leviticus 27: 30-33; Numeri 18: 21-32; Deuteronomium 14: 22-29.

3           Camps, nr. 105.

4           Camps, nrs. 87-88.

5           Dit wordt bevestigd door de opgravingen die de heemkundekring in 1991 onder begeleiding van de ROB gedaan heeft op de site van de middeleeuwse kerk van Heeze, vlak bij Leende (nu: "Oud Kerkhof"). Er werd enig significant Merovingisch en Karolingisch schervenmateriaal gevonden en verder vondsten uit de late twaalfde, vroege dertiende eeuw. Mondelinge mededeling van dhr. J. Broertjes van de Archeologische Werkgroep van Heemkundekring De Heerlijkheid Heeze-Leende-Zesgehuchten. Zie ook: Rijksdienst voor het oudheidkundig onderzoek. Jaarverslag 1991, Amersfoort 1992, 178.

6           Dom. de Jong, ‘De kerken en kapellen van Heeze’, in: A. van Oirschot (red.), Heeze, een heerlijkheid in Brabant, Heeze 1963, 37-71.

7           Dit bleek nog eens temeer in 1398, toen hierover kwestie ontstond met de parochie Someren. AAA, reg. 2, f. 202r-203v (4 december 1398).

8           Camps, nr. 188.

9           J. Le Paige, Bibliotheca Praemonstratensia Ordinis omnibus religiosis, Parijs 1633, 687.

10        P.J.V. Dekkers, ‘Hoe de abdij van Averbode haar grootste domein, Sterksel, verwierf en bestendigde (12de-13de eeuw), in: Analecta Praemonstratensia 72’ (1996), 92.

11        AAA, charter 3508 (29 juli 1562): Robert van Bergen, bisschop van Luik, geeft, op verzoek van de abt van Averbode, toestemming om in Sterksel een doopvont te stichten en er in de kerk het doopsel te bedienen.

12        Camps, nr. 213.

13        AAA, reg. 160, f. 70r (1414).

14        ARAB, inv.nr. 5019, f. 80r (1510).

15        ARAB, inv.nr. 5017, f. 6r (1375, Ter Braken): vier mud rogge "voor de tiend" (pro decima); reg.41, f. 6r-v (1490, Ter Braken): zeven mud rogge als tiend en 23 mud rogge voor de hoeve, samen dertig mud rogge pacht.

16        P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw in België II, Antwerpen 1952, 416 (Ten Poel, 1561): in de oigstmaent de tienden geven van alle de lammeren die hij en sijn sceper opvueden.

17        AAA, lias 98; reg. B10, f. 19; reg. B11, f. 2 (15 november 1622).

18        Bron: AAA, reg. 161 (1414-1440) en reg. 41 (1492-1498).

19        AAA, reg. 160, f. 35r (1412): zevenduizend bakstenen; reg. 161, f. 86r (1432, Ter Braken); reg. 161, f. 128r (1435).

20        AAA, reg. 16 (1410); reg. 161, f. 55r (1430): Meier Henricus betaalde timmerman Giselbertus voor vijftien dagen werk "voor het bouwen en funderen van een nieuwe kapel of voor de reparatie daarvan", in 1432 werkte de timmerman nog eens 98 dagen aan de kapel, met name aan het kerkkoor (f. 86v). In 1433 kreeg het kerkkoor een hek (f. 101r); in 1434 een zoldering met trap en een brug over de gracht (f. 128r).

21        AAA, reg. 2, f. 104v (10 december 1437). De hulpbisschop had de titel van bisschop van Rochester, dat inmiddels niet meer onder het gezag van Rome stond.   

22        ARAB, inv.nr. 5019, f. 80r (9 augustus 1510): Gielis van Bevekem van Ter Braken (meier) en Henrick Ghyben, kapelmeesters; AAA, reg. 13, f. 133r (1523): Jan Horcmans en Godfried Stoepkens, kapelmeesters.

23        AAA, reg. 12, f. 99 (13 november 1515); reg. 13, f. 133v (9 augustus 1525).

24        Zie voor Heeze: Heemkronijk 31 (1992), 159-169, en voor Someren: Heemkronyk 35 (1996). nr. 1.

25        G. Bannenberg, A. Frenken en H. Hens, De oude dekenaten Cuyk, Woensel en Hilvarenbeek in de 15de- en 16de-eeuwse registers van het aartsdiakenaat Kempenland, I, Nijmegen 1968, 191 (1459).

26        AAA, charter 3508 (29 juli 1562).

27        AAA: G. die Voecht, Kroniek van Averbode, 1642.

28        AAA, reg. 12, f. 101r (1519); reg. 13, f. 133 (1522).

29        AAA, reg. 32, f. 33.

30        AAA, reg. 32, f. 43.

31        AAA, reg. 2, f. 203.

32        AAA, reg. 160, f. 70, en reg. 161, f. 55 (1430): "voor heer Otto, die eens de kapel in Sterksel bediende". Vergelijk ook het necrologium van de abdij van Averbode (G. Slechten, Necrologium monasterii S. Mariae sanctique Joannis Baptislae in Averbode ordinis praemonstratensis, Averbode, [1985]) 13 juli: Octo sacellanus.

33        AAA, reg. 161, f. 55. 69.

34        AAA, reg. 161, f. 111.

35        AAA, reg. 161, f. 175v.

36        AAA, reg. 161, f. 184.

37        G. Bannenberg,  A. Frenken en H. Hens, a.w., II, Nijmegen 1970, 76, 78.

38        AAA, reg. 41, f. 36r-v.

39        ARAB, inv.nr. 5019, f. 70r (15 januari 1507).

40        ARAB, inv.nr. 5019, f. 80.

41        ARAB, inv.nr. 5020, f. 59-60 (1524); AAA, I, charter 3067 (1518); reg. 272,  f. 173v (1527).

42        AAA, reg. 362.

43        ARAB, inv.nr. 5015, f. 87.

44        AAA, reg. 23, f. 223v-224r (14 april 1612, kopie uit 1645).

45       AAA, charter 3067 (25 juni 1518). Deze rente verviel jaarlijks op 2 februari (Maria- Lichtmis) en moest door de kapelaan in andere erfrenten worden belegd. In 1609 blijkt een deel van deze erfrente (dertig stuivers) te komen uit een stuk grond onder Heeze over de Eymerijcker Dijck, geheten "het achten veltgen", ca. vijf lopensaat groot, zich uitstrekkende tot de Aa enerzijds en tot het cijnsgoed anderzijds, welk perceel in bezit was geweest van Andries Jan Delen. AAA, charter 2679 (afkoop van de rente d.d. 19 februari 1609). Een ander deel (vier gulden en tien stuivers) kwam van een land rogge onder Someren, dat in 1614 in bezit was van Enardt Peters van Leveroy en zijn vrouw Lysken, kleindochter van Bonyssen Thys. AAA, charter 3764 (afkoopakte d.d. 18 oktober 1614).

46       AAA, reg. 272, f. 173v (3 september 1527).

47       De kostbaarheid van dit boek wordt duidelijk als men bedenkt dat tezelfdertijd de nieuwbouw van hoeve Ter Braken twintig gulden kostte.

48       AAA, reg. 12 (f. 101r); reg. 13, f. 133r-v (25 april 1522; 9 augustus 1525); reg. 44, f. 7r (14 juni 1533).

49       AAA, charter 3869 (22 augustus 1619).

50       AAA, reg. 161, f. 164r (1438).

51       ARAB, inv.nr. 5019, f. 80r (1510): Item opten bueck van den capellen sal men een houten torreken maken om de clocke dairinne te hanghen, want het torreken, dat in den steynen gevel gemetst is, tot diversen tyden is vermaect ende nyet staende en blyft.

52         AAA, reg. 13, f. 133v (9 augustus 1525).