750 jaar geschiedenis van de parochie Sterksel, 1211-1961 (2)

Heemkronijk jaar:1996, jaargang:35, nummer:3, pag:111 -126

750 JAAR GESCHIEDENIS VAN DE PAROCHIE STERKSEL, 1211-1961 (2)

door: Peter Dekkers

(Hieronder volgt het tweede en laatste deel van dit artikel; zie voor het eerste deel: Heemkronyk, jrg. 35 (1996), nr. 2, blz. 72 t/m 86.)

Sterksel Staats

Toen in 1629 ’s-Hertogenbosch viel voor het beleg van Frederik Hendrik, werd ook de Meierij van Den Bosch geacht te zijn toegevallen aan de Staten-Generaal. De Meierij werd vanaf dat moment bestuurd door de Raad van State in Den Haag. De uitoefening van de r.-k. godsdienst was vanaf dat moment verboden in Noord-Brabant, maar dat verbod werd al na enige jaren niet zo nauw meer genomen. Sterksel was bezit van de abdij van Averbode, die in het prinsbisdom Luik lag. Luik was toen neutraal in de oorlog tussen de Republiek en Spanje. Omdat de abt in 1220 echter de voogdij over Sterksel had afgestaan aan de hertog van Brabant, meenden de Staten-Generaal, als opvolgers in rechte van de hertog, dat de hoge overheid over Sterksel Staats was. Het gevolg was dat de SterkseInaren belasting moesten betalen. Omdat de r.-k. eredienst verboden was, werden overal de kerkelijke inkomsten geconfisqueerd ten behoeve van de gereformeerde kerk, met name de tienden. Sterksel hoorde dan wel tot Averbode, maar ook tot de parochie Heeze. Vandaar dat al gauw na de val van Den Bosch we niets meer van de Sterkselse tienden vernemen. Ze zijn dan geheel in de pacht opgegaan.

Omdat Sterksel echter particulier bezit was van Averbode kon men in principe hier wel in vrijheid de heilige mis vieren. Maar de abdij maakte daar geen gebruik van. Zij vond het veel te lastig om een priester hier naar toe te sturen, die zij beter elders kon inzetten. De abt was voorheen gewoon geweest een priester van Heeze voor de SterkseInaren te laten zorgen, of uit Someren. In 1645 verzocht pastoor Jaspers de abt om zijn honorarium te verhogen. Hij werd daarin gesteund door de voorspraak van Jean van Burg, gezegd Wyffliet, uit Someren, die nog eens onderstreepte in welke gevaren pastoor Jaspers zich moest begeven om in Sterksel de mis te vieren. Jean van Burg prees de ijver van pastoor Jaspers, die "dickwils uuytten voorschreven jonckers huys is gegaen, seggende: ick gaen naer Stercksel. Jae meer, dat hy synen maeltyt nyet te vollen en dorsten doen, gelyck den lesten paesdach noch geschiet is." Hij kreeg daar toen nog maar 25 gulden per jaar voor (in 1612 was dat nog vierhonderd gulden per jaar), maar dat zal wel de som per pachter geweest zijn.(53) Pastoor Jaspers bezocht Sterksel toen al ruim dertig jaar en moet niet lang na 1645 gestorven zijn.

In 1648 werd de vrede van Munster getekend en in die tijd werden de plakkaten tegen katholieke priesters nog scherp gehandhaafd. In 1648 werd in Heeze pastoor Jan Fabris gearresteerd. De overheid vaardigde een verbod uit op "paapse" bijeenkomsten. Niet alleen de priester zou gestraft worden, maar ook de aanwezigen (honderd gulden boete) en de eigenaar van de ontmoetingsplaats (tweehonderd gulden boete) met gigantisch hoge boeten.(54) De katholieke zielen van Sterksel werden nadien vijftig jaar lang veelal aan hun lot overgelaten. Af en toe huurden zij een minderbroeder uit Weert in.

Ondanks dat Sterksel Averbodens bezit was, was een pastoor ook in Sterksel niet veilig. ‘Papenjagers’ van de kwartierschout van Peelland probeerden in 1658 een pastoor te arresteren in Sterksel, die boer Hendrik Horckman het sacrament van de zieken bracht. De pastoor had Hendrik Horckman al vier keer bezocht. Bovendien zou hij er ook de heilige mis hebben gevierd.

Onder valse voorwendselen (namelijk door zich voor te doen als katholieken) kwamen de papenjagers Johannes Ree en Andries Janssen van Dijck, met hun echtgenoten (!), op zondag 27 januari het huis van boer Hendrik binnen en grepen de priester vast. De vier zonen Horckman "met noch sijn volck ende andre op Stercksel woonende, ontrent sestien of seventien sterck," probeerden de arrestatie te beletten "met slaen ende stooten ende quetssen van onsse vrouwen, ons dreygende te vermorden indien wy den paep die wy by synen cappot [= grote mantel met kap] hadden ende de armen, niet lieten gaen". De papenjagers gingen toen hun wonden likken in de herberg van Ter Braken, waar ze zagen dat daar de paramenten van de pastoor werden bewaard.(55)  

In 1685 verzocht de "apostolisch vicaris" van Den Bosch (een bisschop was er niet meer in de Republiek) de abt om een pastoor naar Sterksel te sturen, zodat die van Leende en Heeze daar ook van konden profiteren. De abt ging echter niet op het verzoek in. Drie weken later vermaande de apostolisch vicaris de abt zijn pachters in Sterksel tot de orde te roepen. Zij weigerden namelijk de pastoor van Heeze (die toen kennelijk weer terug was) te erkennen en dus ook om hun parochiebijdrage te betalen. De SterkseInaren waren ruw, libertijns en ongehoorzaam, en ze leefden als ketters.(56)  De abt was - na zich te hebben geïnformeerd - niet onder de indruk van het alarm van de apostolisch vicaris. De SterkseInaren hoorden onder de parochie Heeze. Pas zeven jaar later verzocht de abt pastoor Peten van Maarheeze om de zielzorg in Sterksel waar te nemen. Pastoor Peten trof een verarmde toestand aan in Sterksel.

In 1715 werd pastoor Peten opgevolgd door pastoor Frans van Meijlen. De abt beweerde bij die gelegenheid dat Sterksel nooit het sacrament van het doopsel had bezeten, maar dat was dus niet juist.(57)  De kapel werd ondertussen steeds minder gebruikt, eigenlijk alleen nog maar voor de (schaarse) bijeenkomsten van de Sterkselse schepenbank, die in 1710 was opgericht. In dat jaar werd het koor van de kapel ingericht als "raadhuis". (58)  De Sterkselnaren gingen in Maarheeze kerken. Begraven werd er nog wel in Sterksel. De pastoor van Maarheeze hield zijn inkomsten bij in "Het boekje van Sterksel". Elk der pachters betaalde de pastoor een deel in natura, “prodenten" genaamd. Zo ontving de pastoor in 1742 tien karren heiturf; vijf karren hout; dertig vaten rogge. Ook kreeg de pastoor eieren van de pachters.   

Bedienaars van Sterksel

 G. Peten        1692-1715       M. van Dijck           1763-1775

F. van Meij]     1715-1741      L. Hertroijs              1789-1817

J.F. van Ham    1741-1745     W. van Abeelen     1817-1826 

A. Deelen          1745-1749     F.J. Sauvé             1826-1865

S. Weerts          1749-1759      W. van Gerwen    1865-1907

G. van Linden     1759-1763     H. Jansen            1907-1916 (1927)   

De Sterkselse kapel na 1798

In 1798 ging het bezit van Sterksel over in handen van Adriaan Pompen uit Leende. Deze bouwde wel veel boerderijen op Sterksel (in 1840 was het aantal boerderijen reeds verdubbeld), maar het kapelletje verviel. De kapel en een lap grond erbij waren namelijk uitgezonderd gebleven van de verkoop in 1798 en waren feitelijk dus nog eigendom van Averbode. De abdij probeerde vanaf haar heroprichting in 1834 wel weer in het bezit van Sterksel te komen (doch tevergeefs), maar heeft zich nooit meer beroepen op haar eigendom van de Sterkselse kapel.(59)  

In 1846 werd de kapel, die inmiddels was vervallen tot een ruïne, ten slotte afgebroken. De begraafplaats bleef echter in gebruik. Ondertussen stelde de nieuwe eigenaar Pompen zich onverzettelijk op tegen de pastoor van Maarheeze. Hij weigerde, na een aanvankelijke toezegging, de prodenten af te dragen en beweerde in 1826 dat dat steeds vrijwillige giften van de pachters waren geweest. De pachters zelf maakten echter een onderscheid tussen de prodenten (turf. hout, rogge) en de vrijwillige giften (eieren). Maar Pompen liet zijn pachters verklaren dat het allemaal vrijwillige giften waren geweest.

Pastoor Steelen schreef: "In Soerendonk is het kerkegeld aan het huis  verbonden, maar iemand die zo`n huis koopt heeft nooit 't kerkegeld geweigerd met als argument dat hij dit huis `vrij' gekocht had. Zo moet ook Pompen niet beweren onverplicht te zijn omdat hij Sterksel ‘vrij’ gekocht heeft".(60)  

Het rectoraat Sterksel, 1865-1916(61)

In 1864 was J.F. Pompen jr. Adriaan Pompen opgevolgd als heer van Sterksel. Er werd toen besloten tot de oprichting van het rectoraat Sterksel per 1 januari 1865 als onderdeel van de parochie van Maarheeze. Daarvoor behoorden de circa zestig SterkseInaren ook al wel tot de parochie van Maarheeze, maar in 1865 werd Sterksel een aparte afdeling van de parochie met een bijkerk en een eigen kerkbestuur (leden: J .F. Pompen en H. Deelen).

Dit hing samen met het besluit van Pompen om een kapel in Sterksel te bouwen en die te schenken aan de parochie Maarheeze, tezamen met de reeds bestaande begraafplaats. De dienstdoende rector zou van het rijk een jaarwedde van driehonderd gulden ontvangen.

In 1866 stond de nieuwe kapel er al. Er werd een klokje uit 1777 in ge- hangen, dat vroeger op de ruïne van de oude Catharinakapel was gevonden (zie de afbeelding op blz. 112). De kapel had negentig zitplaatsen en werd op 7 oktober 1866 ingezegend en gewijd aan St.-Gertrudis, zoals de patrones van de moederkerk in Maarheeze heette. Deze kerk heeft er tot 1976 gestaan en stond bekend als "Het oude kerkje".(62)  Er was blijkens de bouwtekening ook een pastorie gepland, maar die is nooit gebouwd. Pompen schonk daarvoor wel de grond, doch de parochie moest zelf de bouw bekostigen. Pompen had nog een renteloos voorschot aangeboden voor de bouw van een pastorie. De rector van Sterksel was echter ook kapelaan in Maarheeze en woonde daar op de pastorie, zodat men van dit aanbod geen gebruik maakte. Vanaf 1866 kreeg de pastoor van Maarheeze een extra kapelaan voor de bediening van de kapel in Sterksel.

Waarom deed Pompen dit allemaal? Volgens zijn aanvraag bij de minister om in Sterksel een kerk te mogen oprichten deed hij dit omdat hij van plan was Sterksel te ontginnen en hij verwachtte dat dientengevolge de bevolking van Sterksel flink zou groeien. Een voorwaarde daarvoor was kennelijk een katholieke kerk in Sterksel zelf. De kapelaan droeg in Sterksel op zon- en feestdagen de heilige mis op, waarna hij de kinderen catechismusles gaf. Op sommige dagen was er gelegenheid tot biechten en ook uitvaarten werden in Sterksel gehouden. In de namiddag werd er geen lof gevierd, enkel het rozenhoedje gebeden door een parochiaan. In het begin van de twintigste eeuw was dat Mieke van Hooff. De kapelaan ontbeet iedere zondagmorgen na de mis bij Pompen. Bovendien moesten de SterkseInaren hun kapelaan in Maarheeze ophalen en terugbrengen. In 1870 bedroegen de inkomsten van de bijkerk Sterksel honderd gulden per jaar: 65 gulden bankengeld en 35 gulden collectegeld.

De parochie Maarheeze schoot er financieel bij in, wat de bijkerk Sterksel betrof. Een grotere bijdrage werd door Pompen tegengehouden. De pastoor van Maarheeze protesteerde: de bijkerk was toch "eene gunst, die op de eerste plaats voor het geestelijk welzijn der ingezetenen van Sterksel verstrekt, maar tevens ook zeer in het tijdelijk voordeel van den heer Pompen is".

De parochie Sterksel, 1916-1927

J.F. Pompen overleed in 1901. Waarschijnlijk is omstreeks die tijd de "fundatie familie Pompen" gesticht, waaruit de bijkerk jaarlijks twaalf gulden rente trok. De erfgenamen van Pompen verkochten in 1915 Sterksel aan de Antwerpenaar D. Willems, die de N.V. "De Heerlijkheid Sterksel" oprichtte om Sterksel te ontginnen. Er moesten arbeiders aangetrokken worden en men rekende op een grote uitbreiding binnen afzienbare tijd.       
In 1916 werd het rectoraat daarom omgezet in een zelfstandige parochie. Was dit haalbaar? De jaarrekening over 1915 van de bijkerk Sterksel leerde dat er een aanzienlijk batig saldo bestond en de parochie Maarheeze gaf haar fiat. Bovendien beloofde de N.V. De Heerlijkheid Sterksel de nieuwe parochie jaarlijks te ondersteunen met vijfhonderd gulden en dat twintig jaar lang. De N.V. beloofde ook een halve hectare en tienduizend gulden voor de bouw van een nieuwe, grotere kerk met pastorie. Bovendien kreeg de jonge parochie van een directielid een monstrans cadeau. In feite was het de N.V. die aanstuurde op de oprichting van een zelfstandige parochie. Vicaris-generaal Prinsen kwam kijken en adviseerde positief; hij stelde de Sterkselse financiën dan ook rooskleuriger voor dan ze in werkelijkheid waren. De Sterkselse situatie was ingewikkeld. Sterksel lag het dichtst bij Heeze, hoorde echter tot de gemeente Soerendonk, maar kerkelijk onder Maarheeze. Door stichting van een eigen parochie hoopte de N.V. misschien meer greep te kunnen krijgen op de gemeenschap van Sterksel. 

Op 30 juli 1916 werd Sterksel een zelfstandige parochie. Bisschop Van de Ven benoemde P.A.A. Thijssen, op dat moment kapelaan in Zevenbergen bij Breda, tot pastoor van Sterksel. De keuze viel op Thijssen, omdat deze zich bereid had verklaard een schuldbekentenis aan te gaan van twaalfduizend gulden ten behoeve van de kerk van Sterksel, die betaald zou moeten worden bij zijn vertrek of overlijden, als een zogenaamd "pastoorsfonds" voor de arme parochie Sterksel.(63)  

"Zondag deed Z.E.W. de eerste plechtige hoogmis in het nederige kerkje zijner nieuwe parochie. Alle ingezetenen waren ter kerke gekomen om in deze eerste Hoogmis met hun nieuwen herder samen God te danken voor deze bijzondere gunst en Zijn bijzonderen zegen af te smeeken voor den groei der parochie en het zielenheil harer leden. Eenige koristen uit Geldrop onder leiding van hun eminenten directeur luisterden deze hoogmis op met meerstemmige muziek en vulden het kerkgebouwtje, juist groot genoeg om al de geloovigen te bevatten, met hun schoonen zang. Na een korte toespraak zette de nieuwe herder in eenvoudige, hartelijke woorden aan zijne geloovigen uiteen den bekenden tekst uit het evangelie "Een goed herder geeft zijn leven voor zijne schapen". Met zeer groote aandacht werden zijne woorden aangehoord. Allen gevoelden dat deze dag, zich door eenvoud en hartelijkheid kenmerkende, een zeer gedenkwaardige dag was, die de tegenwoordige bewoners der Heerlijkheid met groote dankbaarheid zullen gedenken.                Van harte feliciteeren wij deze trouwe zielen met hun nieuwen herder en spreken met Z.E.W. den wensch uit, dat de parochie onder zijne leiding en die van den nieuwe eigenaren der Heerlijkheid, waaraan zeer zeker ook voor een niet gering gedeelte deze bijzondere bevoorrechting te danken is, moge groeien en bloeien."(64)