Een vereniging van zorg rond dood en laatste rustplaats
Heemkronijk jaar:1999, jaargang:38, nummer:1, pag:10 -16
EEN VERENIGING VAN ZORG ROND DOOD EN LAATSTE RUSTPLAATS
door: Jeannette Goudsmit en Rindert Brouwer
Inleiding: Memento Mori
Memento Mori, gedenk te sterven.
In de lijnen van onze handpalmen zijn de beginletters MM terug te vinden als een blijvende verwijzing naar ons einde.
Het taboe rond de dood is aan het verdwijnen. Er verschijnen steeds meer publicaties over dood, rouw, begraven en begraafplaatsen. In artikelen wordt melding gemaakt van persoonlijke uitvaarten. Beeldend kunstenaars hebben zich verenigd in de groep Memento. Er komen steeds meer uitvaartgalerieën. Er is het tijdschrift `Doodgewoon` en er is de vereniging 'De Terebinth`. Van deze vereniging zijn wij de regiocoördinatoren voor Zuidoost-Brabant.
Terebinth: herstel van zorg rond dood en rustplaats
De Terebinth (een boom die symbool staat voor het eeuwige) is een landelijke ideële vereniging. Het doel is ‘herstel van zorg rond dood en rustplaats’.
De vereniging zet zich in voor het behoud van begraafplaatsen en komt op voor een betere zorg rond begraven en cremeren.
De dood, het sterven, de begrafenis, maar ook de begraafplaats zijn zaken die taboe zijn geworden. Dat betekent vaak dat men de cultuurhistorische betekenis van begraafplaatsen niet ziet en dat begraafplaatsen verwaarloosd worden. Alleen het economische aspect telt en dat betekent vaak: ruimen.
Wij proberen met onze vereniging al jarenlang bedreigde grafstenen, grafmonumenten en soms zelfs hele begraafplaatsen te behoeden voor de ondergang; menig keer is dat ook gelukt. Ook proberen we een gevarieerde begraafcultuur te bevorderen.
In Nederland bezoeken we met onze leden geregeld begraafplaatsen om ook zo ons doel kenbaar te maken en het publiek en de pers opmerkzaam te maken op deze belangrijke zaken. Ieder jaar wordt een excursie van een weekend gemaakt naar begraafplaatsen in het buitenland. Doelen daarbij zijn: contacten met organisaties en verenigingen in het buitenland, verrijking van het zicht op de begraafcultuur, uitwisseling van gedachten en ideeën om de begraafcultuur in eigen land te bevorderen.
Geschiedenis van begraafplaatsen
Elke tijd, elke plaats, elk volk en elke cultuur heeft zijn eigen gewoonten en normen. Dat geldt ook voor begraven en begraafplaatsen. Rondreizend door Europa valt al bij de poort van de begraafplaats op dat ieder land zijn eigen begraaftaal spreekt.
Op de grens van de achttiende naar de negentiende eeuw vond er een funeraire omwenteling plaats in de geschiedenis van de begraafplaatsen in Europa. Allerlei factoren, zoals het Verlichtingsdenken en de groei van de (medische) wetenschap, maar ook de bevolkingsgroei en de verstedelijking zorgden ervoor dat men anders naar de dood ging kijken en anders met de dood begon om te gaan. Onder invloed van de Verlichting werd het begraven in kerken en steden verboden en werd begonnen met het aanleggen van begraafplaatsen buiten de stad. De dood werd daarmee uit de stad en daardoor vaak uit het leven verbannen.
In deze periode ontstonden de begraafplaatsen zoals wij ze nu nog kennen, alhoewel ze zich ook nog verder ontwikkelen. Vanaf eind jaren zestig, begin jaren zeventig was er een tendens naar uniformiteit, die zich niet alleen uitte in 'iedereen in een spijkerbroek’ en 'iedereen naar een hamburger tent’, maar ook ‘iedereen onder dezelfde grafsteen’.
Nu er in de maatschappij een streven is naar meer individualiteit, zien we ook op begraafplaatsen dat de nabestaanden dit tot uitdrukking trachten te brengen.
De begraafplaats: een stenen archief
Net zoals een kasteel, een kerk, een museum of een natuurgebied deel uitmaakt van ons cultuurbezit, geldt dat ook voor de laatste rustplaats. Begraafplaatsen kunnen om diverse redenen tot de waardevolle monumenten gerekend worden. Een begraafplaats is een stenen archief, dat het verhaal vertelt van de gemeenschap die er begraven ligt en die er begraaft.
Graftekens kunnen belangrijke monumenten zijn door de personen die er begraven liggen, door hun vormgeving, materiaalgebruik of doordat zij een bepaald tijdsbeeld weergeven.
Cultuurhistorisch gezien weerspiegelen de grafmonumenten met hun architectuur, hun teksten en symbolen hoe mensen door de jaren, soms zelfs eeuwen heen met de dood en de doden zijn omgegaan. Op enkele hectaren speelt het programma ‘Kunst en Kitsch’ zich voor onze ogen af.
De graven kunnen van lokaal, nationaal of zelfs internationaal belangrijke personen zijn.
Oudere begraafplaatsen zijn dikwijls aangelegd als park en hebben een bijzondere geheel eigen flora en fauna.
En vaak zijn de laatste rustplaatsen ook oases van rust en bezinning te- midden van de hectiek van de omringende stad.
De grafsteen: versteende emotie
De stelling ‘in de dood is iedereen gelijk’ behoeft niet te leiden tot een uniformiteit in graftekens, zoals we dat helaas zo vaak zien. Een begraafplaats is niet alleen voor de overledenen, maar vooral voor de overlevenden. De levenden hebben ze meer nodig dan de doden. Vanouds heeft de mens aan ‘dodenbezorging’ gedaan en dat was altijd meer dan `zand erover’, want op dat zand kwam een teken, een gedenkteken. Ter nagedachtenis, in memoriam.
De grafsteen, ‘versteende emotie’. Foto Jeannette Goudsmit
Het teken markeerde de plaats waar men naar terugkwam om te gedenken in het besef van eigen sterfelijkheid: memento mori, bedenk dat je sterft.
Soms waren de gedenktekens simpel: een steen, een kruis, een plank. Hoe belang-rijker de dode was (geweest), hoe groter en vooral hoe hoger het gedenkteken werd: een heuvel, een piramide, een ba- siliek. Nabestaanden willen uiting geven aan hun genegenheid op hún manier door het plaatsen van een grafteken van hun keuze; ook voor de rouwverwerking kan dit erg belangrijk zijn. Zo kan men zijn emotie kwijt in de steen.
Terebinth en Heemkundekring
Dat Vereniging De Terebinth en een Heemkundekring raakvlakken hebben en elkaar wederzijds kunnen helpen en ondersteunen, blijkt wel uit de volgende activiteiten die De Terebinth onderneemt om haar doelstellingen te verwezenlijken.
De Terebinth probeert ontruimingen van waardevolle begraafplaatsen tegen te houden in samenwerking met nabestaanden of andere belanghebbenden. Zij adviseert ook als het gaat om onderhoud van begraafplaatsen en het restaureren van grafmonumenten.
De Terebinth probeert ook meer begraafplaatsen en grafmonumenten op de monumentenlijst te krijgen. Voor dit doel heeft zij een handleiding geschreven en uitgegeven voor het inventariseren van begraafplaatsen: ‘Begraafplaatsen als cultuurbezit‘.
De Heemkundekring is natuurlijk specialist als het om plaatselijke en regionale geschiedenis gaat, terwijl De Terebinth zich meer gespecialiseerd heeft op het terrein van begraven en begraafplaatsen.
Wilt u meer informatie over Vereniging De Terebinth of wilt u haar werk steunen door lid te worden, dan kunt u contact opnemen met het Terebinthbureau in Rotterdam of met de schrijvers van dit artikel.
(N.B.: Het adres van het Terebinth-bureau luidt: Postbus 85177, 3009 MD Rotterdam.
Het adres van de regiocoördinatoren Zuidoost-Noord-Brabant, de schrijvers van bovenstaand artikel, luidt: Sint-Ewaldstraat 4, 5643 RA Eindhoven.)