De naasting van de kerk van Leende en de pastoor van toen

Heemkronijk jaar:1999, jaargang:38, nummer:2/3, pag:45 -99

1798-1998
DE NAASTING VAN DE KERK VAN LEENDE EN DE PASTOOR VAN TOEN

door: A. C.M. van Loon

PASTOOR
FRANCISCUS VAN GASTEL
1771-1812  

Vooraf

In 1998 was het precies tweehonderd jaren geleden dat de ons zo vertrouwde kerk van Sint-Petrus’ Banden in Leende werd teruggegeven aan de katholieke parochiegemeenschap, na een periode van precies honderdvijftig jaren, waarin het behelpen was met de uitoefening van de godsdienst.

Het boek Dyt Gheyt aen der kyrcken van Leendt, dat in 1974 uitkwam bij gelegenheid van het vijfde eeuwfeest van de kerk, geeft een vrij uitvoerige beschrijving van deze gebeurtenissen tijdens het pastoraat van pastoor Francis van Gastel. Toch is het goed om dit stukje geschiedenis nog eens te beschrijven, al is het alleen maar om de pastoor van toen beter te leren kennen en hem zo ook beter te begrijpen. Ik ben echter zo vrij geweest om niet enkel zomaar een dankbaar gebruik te maken van genoemd jubileumboek, maar ook sommige passages daaruit gewoon letterlijk over te nemen, maar niet zonder de bron daarbij dan te vermelden. Het werk dat de samenstellers van dit boek bij het vijfde eeuwfeest van de Leendse kerk in 1974 hebben verricht, verdient immers alle lof en is zonder meer uitstekend geweest. En wie ben ik dan, dat ik er iets beters van zou willen of zou kunnen maken, temeer daar de samenstellers van het jubileum-boek veel meer bronnen hebben kunnen raadplegen dan mijn bedoeling is te doen. Ik zal me zoveel mogelijk houden aan de gegevens die nu nog in het eigen archief van de parochie te vinden zijn. Toch is een levensschets van pastoor Van Gastel niet zo eenvoudig. Zijn pastoraat viel namelijk juist voor de tijd waarin men begon aan een parochieel Memoriale en de opzet van een parochieel archief. Bovendien was de situatie van de katholieke geloofsgemeenschap in zijn tijd zo heel anders dan in de daarop volgende jaren, omdat in die tijd van wisselende machthebbers de kerk in ons land haar vorm nog moest vinden en haar mogelijkheden en onmogelijkheden telkens weer moest bezien. Daarom was toen misschien nog meer dan anders een zekere prudentie niet overbodig. Ons bisdom werd in die dagen nog bestuurd door apostolische vicarissen en de eerste stappen naar het herstel van de hiërarchie met echte bisschoppen moesten nog gezet worden. Dit herstel zou uiteindelijk pas in 1853 tot stand komen. Zover was het dus nog lang niet toen pastoor Van Gastel aan het begin van zijn priesterlijke loopbaan stond! En daar begint ons verhaal.

Kapelaan * 1763

Toen Franciscus van Gastel, geboortig uit Eindhoven, zijn theologiestudie in Leuven had afgerond en hij de priesterwijding had ontvangen, stond hij in 1763 klaar om de zielzorg in te gaan. Dat was juist het jaar waarin Andreas Aerts uit Lommel (en oud-pastoor van Heeze) door paus Clemens XIII werd benoemd tot apostolisch vicaris van het bisdom. Volgens het Katholyk Meyerysch Memorieboek ('s-Hertogenbosch, 1819) begon met hem een tijd, waarin ". . . een einde kwam aan een tijd van meer als zeven jaren, dat er gene geregelde zending van Herders of bedienende Priesters gedoogd werd, nog plaats kon hebben; er waren 34 Pastorijen openstaande; het bedienen der noodzakelijkste Sacramenten, de onderwijzing der Geloovigen, het gemeenzaam oefenen van den Godsdienst, alles kon naauwelijk met de grootste moeite, en met veel gevaar bekomen worden, zoo dat de zeden en godsdienst niet weinig moesten lijden . . .” [-]

En verder lees ik:

"Vicaris Aerts was een voorwerp van algemeene liefde, eerbied en achting bij de Katholijken, en zelfs bij de andersgezinde, ook bij de lands Overheid, die ten tijde van zijn bestuur vele blijken gaf van meerder verdraagzaamheid en toegeving voor onze geloofsgenoten, bijzonder in het gedogen van nieuwe katholijke kerkplaatsen, van het herstellen en verbeteren van kerkschuren, van vermeerdering der bedienende Priesters . . .  [-]

Tegelijk werd er hoop gegeven op ontslag of afslag der jaarlijkse recognitie-penningen. Acht jonge Priesters (die eenmaal door den Vikaris waren gezonden, en, na gewoonte, in den Haag eens toegelaten) konden door den Vikaris, na goedvinden, op alle plaatsen in tijdelijken dienst gebruikt worden, zonder telkens (het geen anderszins met veel vertraging en onkosten moest geschieden) na den Haag te moeten reizen, om de verklaring wederom af te leggen." 

. . . In 1763 dus kreeg de jonge priester Van Gastel een benoeming als kapelaan in Zevenbergen. Maar voor hij zijn werk daar kon beginnen, moest hij inderdaad nog eerst die reis naar Den Haag ondernemen. Dat deed hij dan ook. Want volgens een plakkaat van 1730 moest hij daar een verklaring afleggen en ondertekenen dat hij trouw zou zijn aan het gezag van de staat en zich daaraan zou onderwerpen, zoals dat van iedere priester geëist werd. Deze °akte van toelating” wordt nog bewaard in het archief van onze parochie.(1) En om een beetje te laten aanvoelen hoe de verhoudingen in die dagen lagen, is het goed om ook eens kennis te nemen van de inhoud van zo`n verklaring. Ik lees daar:

"Bij Haar Ed: Mog: resolutie van den 30e Meij 1763, genomen op de requeste van Franciscus van Gastel en het daarop ingenomen berigt en advis van den Drossaard der Steede en Lande van Zeevenbergen, beide ter Secretarije van Holland berustende, is voornd.' Franciscus van Gastel, geboortig van Eijndhoven, Meijerije van 's Hertogenbosch, gepermitteerd, om als tweede Roomsch Priester of Capelaen den dienst in de Roomsche Gemeente te Zeevenbergen te helpen doen en verrigten; mits alvorens doende de verklaaringe en onderteekeninge, bij het derde Articul van Haar Ed: Gr: Mog: Placaat van den 25e September 1730 gerequireert.

Daar van het derde Articul uit het voorsz Placaat luid als volgt: "Dat in de    stem hebbende Steeden de Priesters sullen moeten, voor dat Acte van toelaating aan haar sal moogen verleend worden, verklaaren, op haar Priesterlijk woord, in plaats van eede, in handen van Burgermeesteren, en onderteekenen met haar gewoone Handteekening in een Boek daar toe te houden,

-        dat sy een hertelijke afkeer hebben van het gevoelen der geenen, welke leeren, dat de Paus, of eenige andere Kerkelijke Overigheid, de magt heeft, om de Onderdaanen te ontslaan, of dispenseeren, weegens Ketterye, of om eenige andere oorsaak, van den eed, en gehoorsaamheid aan de Burgerlijke Overigheid, en dat men geen trouw en onderdanigheid schuldig is aan de geenen, die in de Kerkelijke Ban, en buiten de schoot van de Roomsche Kerk zijn:

-        en dat sy niet alleen het tegendeel van die stellingen gevoelen, maar na haar uiterste vermoogen sullen inboesemen aan de Leeden van haar Gemeenschap, en deselve, soo door haar voorbeeld, als door haar Leer, sullen vermaanen tot gehoorzaamheid aan de Staaten en Magistraaten, als aan haar wettige Overigheid, en tot een vreedsaam en seedi g gedra:

-        dat sy booven dien niet sullen contribueren met raad en daad, directelijk of indirectelijk, in eeniger manieren, om door eenig Ingezeeten deeser Provincie te doen destineeren, belooven, of geeven eenig Geld, of Gelds waarde, of wat het ook anders soude moogen weesen, aan of ten behoeve van eenige buitenlandsche Kloosters, Collegien, Seminarien, Kerken, of andere Roomsche Gestigten en Gemeenschappen; of van de Leeden van dien, hoe ook genaamt:

-        en eindelijk, dat sy geenerhande absolutie, nog dispensatie, van den Paus, of van niemand anders, sullen versoeken, nog aanneemen, tegen booven staande haar Verklaaring en Onderteekening, of tegen eenig deel of lid der selve, geen uitgesondert.

Ik Ondergeschreeve verklaare op myn Priesterlijk woord en sonder eenig mentaale reservatie, my te conformeeren met het geene, in het voorgeschreeve derde Articul aan my voorgeleesen, van de Roomsche Priesters werd gerequireert, en beloove my daar na, en na den geheelen inhoud van het gemelde Placaat te sullen gedraagen.

Actum in den Hage 1 Junii 1763.

(was geteekent:) Franciscus van Gastel.

Accord: met het voorsz: Register.

F: Flosserbookes.”

Pastoor * 1771

Zo begon Franciscus van Gastel dus zijn pastoraal werk helemaal in de noordwesthoek van ons bisdom. Pas acht jaren later kwam hij weer wat dichter bij zijn geboorteplaats Eindhoven en werd hij pastoor van Leende, helemaal in de zuidoosthoek van ons bisdom. Hij ging er pastoor Wilhelmus Thijssen opvolgen, die daar van 1746 tot 1771 werkzaam was geweest.

Dat moet voor hem een hele overgang geweest zijn! Ik zeg dat zo, omdat ik er zelf enigszins over mee kan praten. In 1969 heb ik immers diezelfde overgang gemaakt van West-Brabant naar Leende. Het is dus uit eigen ervaring dat ik spreek, wanneer ik zeg dat de sfeer (ook de werksfeer) hier in Leende nogal verschilt van die in West-Brabant. En die ervaring zal voor mijn verre voorganger pastoor Van Gastel in 1771 echt niet veel anders geweest zijn. Bovendien is de overhuizing van zo’n afstand op zich al een heel karwei, zeker als we bedenken dat dit verhaal, dat ik aan het vertellen ben, zich wel twee eeuwen geleden heeft afgespeeld.

Gepakt en gezakt ging de kersverse pastoor dus op weg naar Leende . . .. Een karretje langs de zandweg reed . . ., met af en toe een stopplaats, waar mens en dier zich even konden verfrissen. En de laatste stopplaats was natuurlijk Eindhoven. Daar kon hij even zijn familie goedendagzeggen, want die was natuurlijk ook blij dat heerzoon of heerbroer nu toch een beetje dichterbij kwam wonen!  En hij kon er even uitrusten vooraleer hij het laatste stukje van zijn reis ging afeggen . . ., op weg naar een eigen pastoraat in Leende.

Toen de nieuwe pastoor daarna eenmaal over de landelijke wegen van de Leenderheide naar zijn nieuwe standplaats trok, zag hij al vanuit de verte de machtige oude toren van Leende boven de grote paarse heidevelden uitsteken. En toen hij dan eindelijk het dorp binnenreed, kwam hij, of hij wilde of niet, eerst met zijn koets of met welk voertuig dan ook, langs de grote kerk, die toen nog in handen van de protestanten was. De kerk zag er toen nog uit als op de tekening welke J. de Beijer kort tevoren had gemaakt: boven op het dak nog een ooievaarsnest en rond de kerk mensen in de kleding die toen gebruikelijk was. En zo kan ik me toch enigszins een voorstelling maken van de inkomst van pastoor Van Gastel. Wat er overigens op dat ogenblik bij het zien van die machtige toren en die oude kerk in het hart van de pastoor zelf omging, kan ik natuurlijk niet weten. Maar toen hij er dan voor het eerst langs reed of langs liep, kon hij in ieder geval onmogelijk vermoeden dat hij het op zijn oude dag nog wel eens heel moeilijk zou gaan krijgen met die grote, toen bijna driehonderd jaar oude kerk.

Maar voorlopig werd zijn domein dus niet de grote kerk. In plaats daarvan trof hij een eindje verder een schuurkerk aan van (nog maar) honderd jaren oud, en niet eens eigendom van de parochie, maar van een zekere Johannes Potters. En waar die schuurkerk lag, wordt in een document uit het oud archief van de gemeente Heeze beschreven:

"een kerckschuer gedekt met stroo, gelegen aen de Cruysstraat in de Leenderstraet tusschen erfenisse d 'een sijde Willem Mack, d 'anderszijde en beijde de eijnde de gemeenstraat. Betalende jaarlijks aen het land 3. 11.2 bede. Bedragende de bede, reëel en verpondinge t’samen 12 stuyver 4 penningen, voor welcken lasten het aengeslagen verhuurt en gebruckt wordt, betalende aan de Heer van Hese en Leende jaerlyx 1 stuiver en 3 duyten cijns, belopende het jaarlijkxe onderhout en reparatie hiervan omtrent de somme van 50 gulden . . .."(2)

Maar uiteraard ging het eerst naar de pastorie, en ik kan me voorstellen dat hem daar misschien wel een kapelaan stond op te wachten om hem welkom te heten. En dat moet dan de eerwaarde heer Hendricus van Ham geweest zijn, die al vanaf 1766 werkzaam was in Leende. Nu zijn de gegevens over de kapelaans in het Memoriale wel heel erg schraal.

Meer dan hun namen kennen we meestal niet. Als het Memoriale volledig is, dan betekent dat wel dat deze Hendricus van Ham liefst zestien jaren kapelaan in Leende is geweest, want pas in 1782 kwam een opvolger voor hem in de persoon van Hendricus van Helmond, van wie we evenmin iets weten, zoals we ook van zijn opvolgers Petrus van de Ven (1788) en Nicolaus de Noot (1796) alleen maar hun namen kennen. Pas als in 1802 Joannes Kuijpers als kapelaan verschijnt wordt dat anders. Van hem weten we meer, niet omdat hij kapelaan werd, maar omdat hij later ook de opvolger zou worden van pastoor Van Gastel. Maar die stond toen zelf nog pas aan het begin van zijn pastoraat dat uiteindelijk 41 jaren duren zou.

Misschien waren het ook de kerkmeesters die hem kwamen verwelkomen. En ook hun namen kennen we nog. Dat waren Godefridus Raessens, Peeter Baeten en Francis Vermeulen.

Hoe het ook zij, toen pastoor Van Gastel de pastorie aan de Cruysstraat betrad om er zijn intrek te nemen, kwam hij wel in een huis dat ook al niet zo nieuw meer was. In het jubileumboek van 1974 staat daarover het een en ander als volgt beschreven: "De kapelaan van Hurcmans, Wilhelmus Froijen uit Maarheeze afkomstig, volgde hem 5 augustus 1723 als pastoor op. Omdat hij de erfenis mocht regelen, verkocht hij het huis van Hurcmans aan Pieter Froijen voor f 590,- (bijna de helft van de vroegere koopsom!). Pieter verhuurde het aan Wilem", die op 10 januari 1746 stierf(3)

“Toen Willem Thijssen pastoor werd heeft hij direkt op 9 maart 1746 van Pieter Froijen uit Maarheeze het huis gekocht dat zijn voorganger al die jaren gehuurd had. Opnieuw is het huis in waarde gedaald. Het ging nu voor f 360,- van de hand."(4)

Toen Willem Thijssen in 1771 stierf ging het huis dat hij bewoonde over naar zijn broer Wouter, die in Leiden woonde.

En in dat huis, dat op dat moment dus nog gehuurd moest worden van genoemde Wouter Thijssen, heeft pastoor Van Gastel zijn intrek genomen en hij bleef er wonen tot het eind van zijn leven. Van hier uit is hij begonnen om op zijn manier zijn herderstaak in de parochie te vervullen.

En dan zou je graag iets meer willen weten van de mens Francis van Gastel en van de priester Francis van Gasstel . . ..  Hoe hij verder te werk ging . . .. Wat zou hij in zijn eerste preek verteld hebben? Of hoe verliepen zijn eerste ontmoetingen met zijn kapelaan of met zijn kerkbestuur of met de gewone Leendse mensen. Maar niets daarvan is er terug te vinden in de schamele resten van het oude archief. Het echte priesterlijk werk van een pastoor laat zich overigens nooit gemakkelijk beschrijven. En dat heeft toch ook iets te maken met de ongeschreven wet van de privacy, denk ik. En dan bedoel ik niet de privacy van de pastoor, maar die van de ‘zielen’ die hem zijn toevertrouwd. Maar het zal met de pastoor en zijn parochie verder wel goed zijn gegaan, denk ik, want wanneer iets goed gaat, dan hoor je meestal niets. Pas als er iets is dat anders loopt dan normaal, komt het in de krant en wordt het nieuws. Maar aan de zielzorg en de zorg over een parochie zitten uiteraard ook puur zakelijke kanten.

En zakelijk gezien vallen in 1772 de eerste documenten in de archivale brievenbus van de parochie. Het zijn een soort notariële akten waarin, zoals toen en ook later heel vaak gebeurde, bij wijze van fundatie H. Missen worden geregeld voor bepaalde overledenen. Een latere kapelaan Smits, die met de registratie van de archiefdocumenten van de parochie begon, beschrijft deze eerste documenten aldus:

"I.   Cessie van 200 Pattacons uit een kapitaal van 2000 Pattacons, staande op de stad Roermond door de erfgenamen van Bartel Coolen en deszelfs huisvrouw aan de pastoor te Leende. (5)

2. en Request van den pastoor van Gastel aan den Magistraat van Roermond, om de gecedeerde 200 Pattacons op zijn en zijn opvolgers naam in het Renteboek te schrijven, teneinde er de renten van te kunnen genieten."(6)  

Om mijn verhaal leesbaar te houden, laat ik het maar bij deze korte beschrijving; en om anderen de mogelijkheid te geven deze zaak verder uit te pluizen, zij nogmaals vermeld dat genoemde documenten nog alle gaaf en leesbaar in het archief aanwezig zijn.

De pastorie wordt gekocht en de schuurkerk vernieuwd

We schrijven 1777. Er komt enige beweging in de parochie, althans wat de gebouwen betreft. Na vijf jaren op oude voet door te zijn gegaan, kan de pastoor nu, zonder tekort te doen aan respect voor zijn voorgangers, eens gaan denken aan enige verbeteringen in zijn godshuis, de schuurkerk, en aan de bestaande situatie van zijn eigen huis, de pastorie. Waarom hij juist nu deze zaken gaat aanpakken weten we niet, maar het lijkt me niet onwaarschijnlijk dat de omstandigheden wat gunstiger zijn geworden, gezien de opmerkingen uit het Katholyk Meyerysch Memorieboek (‘s-Hertogenbosch, 1819), waar we lazen "dat 's lands Overheid ten tijde van het bestuur van Vicaris Aerts vele blijken gaf van meerder verdraagzaamheid en toegeving voor onze geloofsgenoten, bijzonder in het gedogen van nieuwe katholijke kerkplaatsen, van het herstellen en verbeteren van kerkschuren".

Laat ik bij de pastorie beginnen. Toen Van Gastel pastoor werd in Leende, werd, zoals reeds eerder vermeld, de pastorie door erfenis of anderszins eigendom van de broer van zijn voorganger en kon de parochie het pand van deze man, die in Leiden woonde, huren. Nu schijnt de tijd rijp te zijn dat niet de pastoor privé zijn woning koopt, zoals pastoor Thijssen had gedaan, maar dat de parochie zorgt dat zij een eigen pastorie in bezit krijgt ten behoeve van de pastoor. Op 3 juni wordt door Wouter Thijssen uit Leiden Wouter van Gaal in Leende aangewezen als zijn plaatsvervanger om een transactie tot stand te brengen tot de verkoop van het pand aan de "Roomsche Gemeente te Leende".

Daar is wel eerst verlof voor nodig van de Hoogmogende Heren(7) en deze geven op 2 september 1777 inderdaad verlof aan de parochie het huis te kopen "om door de tegenwoordige en opvolgende Roomsche Pastoor bewoond en gebruykt te worden”.(8)  De koopakte die daarna op 23 september gedateerd staat, beschrijft het pand als "een allodiaal Huijs met hout of turfhok, Bakhuijs en Hoff, groot te saamen circa dartien Roeden, geleegen onder de Heerlijkheid Leende bij Heese, tussen Erffenisse de eene sijde Peeter van Deenen, de andere sijde de Wed. Andrijs de Laure, - de een eijnde de Straat, de ander eijnde Wouter van Asten."9)

Overeenkomstig de taxatie van de heren drossaard, schepenen en secretaris ging de pastorie over naar de parochie voor een bedrag van f 802,-. Dat was dus niet voor niets. Bovendien moest de parochie als 40e penning aan drossaard en schepenen nog eens 20 gulden en 10 stuivers betalen en aan de notaris 5 gulden en 15 stuivers. Maar daarmee is de parochie dan ook weer een eigen pastorie rijk. Kapelaan Smits noteert in zijn archivalia: "Dit was na de Reformatie de eerste Pastorie in eigendom aan de R. C. Gemeente behoorende." En deze pastorie zou als zodanig bewaard blijven tot 1815, d.w.z. tot de tijd dat een pastorie bij de schuurkerk overbodig werd, omdat toen de grote kerk weer in gebruik genomen was. Maar dat is een heel ander verhaal.

Het verhaal van de schuurkerk loopt gelijk op met dat van de pastorie . . . of omgekeerd. De aanvraag voor de koop en de restauratie van de schuurkerk wordt in een en dezelfde brief gedaan samen met de genoemde aanvrage voor de koop van de pastorie.(10) En ook hier zijn het de regenten van Leende (de drossaard, de schepenen en de secretaris) die 73 gulden, 19 stuivers en 6 duiten opstrijken voor de verleende diensten bij het verkrijgen van de toestemming om de kerkschuur te mogen verbouwen en om die kerkschuur te mogen kopen van eigenaar Johannes Potters.(11)

En in dezelfde akte betreffende de resolutie van 2 september 1777, waarin de beslissing van de Staten-Generaal ten aanzien van de pastorie werd vermeld, staat ook beschreven dat de kerk de kerkschuur mocht kopen en gaan verbouwen "ter verrigtinge van den Roomschen Godsdienst".(12) De koopprijs bedroeg f 425,-. De eerste onkosten die daar nog bovenop kwamen werden aangeboden door procureur Kervel, die voor voorschotten en verdiend loon bij het aanvragen en bezorgen van bovenstaande resoluties een rekening indiende van 67 gulden en 3 stuivers.(13)

Dit lokte later bij kapelaan Smits de opmerking uit: "Hieruit blijkt andermaal het harde juk onder de Protestantsche Regering en hoe deszelfs ambtenaren bij dergelijke concessies uit het geldpotje der Katholieken moeten likken.”

Wat de restauratie van de schuurkerk aangaat: die wordt uitvoerig beschreven in genoemde resolutie van 2 september 1777 en is letterlijk overgenomen in het jubileumboek van 1974 Dyt Gheyt aen der Kyrcken van Leendt. Daarom neem ik die beschrijving hier ook zonder enige toevoeging over:

"Het dak er van repareren mocht vier jaar duren, de andere reparaties moesten eind december 1777 klaar zijn. Tot in details werd verlof gegeven omtrent de verbouwing: de kerk mocht nog steeds weinig zelfstandig regelen. Maar gelukkig weten we daardoor enigszins hoe die kerkschuur er heeft uitgezien. Daarom is het goed een deel uit de brief van 2 september 1777 aan te halen:

”. . . sal worden gepermitteert, sooals aan hun gepermitteerd word bij deese, om in de geevel aan de noordsijde van de kerkschuur te mogen stellen een nieuw deurcosijn met een enkele vierkante deur, hoog 6 à 7 voet, en 4 voet breet, rhijnlandse maat, met steene nooten onder de stijlen en een steene dorpel voor de duursaamheid, de deur met het noodige geheng en sluytwerk voorsien.

Booven het voorsz. deurcosijn maken een nieuw houte bolcosijn, hoog en breed vijfvoeten buijtenwerks, daar in stellen twee glasramen in lood buytenwaards opgaande.

In ieder van de seijdmuur te mogen maaken vier nieuwe vierkante bolcosijnen, ieder hoog en breed vier en een halve voet, en met de bovendurpels stellen tegen de doorgaande muurplaat. In ieder cosijn maaken twee nieuwe glasraamen in loot, waarvan een na buijten opgaande, alsmede in deselve seijdmuuren vernieuwen de twee houte cousijnen, gedeeltelijk in het dak opschietende met twee glasraamen in lood in ieder derselve, hoog en breed uijterlijk vier en een halve voet, niet ovaal maar ingsgelijk vierkant.

De seijdmuur ten westen geheel uijt het lood gezakt sijnde, wederom in haar lood te mogen brengen of sulx niet gevoegelijk kunnende geschieden, geheel of gedeeltelijk te moogen vernieuwen, dog niet hooger dan uijterlijk tien voeten rhijnlandsch.

De sangsolder geheel in houd te mogen vernieuwen en in lengte en breete maaken tot of aansluijtende aan het eerste gebind ten noorde in de kerk. Daarop stellen de noodige leuningen met bolluijsters en een trap daaraan om na boven te gaan, een ordinair houte deurcosijn en deur tot afsluijtinge van deselve.

De vloer voor soo veel het noodig is te moogen herstellen of vernieuwen en daartoe de bruijkbaare oude en voorts nieuwe plavuijsen van 't selfde soort te mogen emploijeeren."(14)

De kerk had ook aangevraagd om het plafond te mogen veranderen, maar dat werd niet toegestaan. Wel werd gepermitteerd "om het dak niet wulfs maar soldersgewijs te mogen beschieten, gelijk meede om het stroeije dak te mogen repareeren en voorts met vakken vernieuwen, soodanig dat het selve binnen de vier jaaren te reekenen van de dag van deese geheel van strooij vernieuwt sal sijn, voorsien met de nodige gebakke vorstpannen, geerden opscheuten en al het geene verder tot perfec-tioneering en stijving van een dak word vereijscht, en de verdere reparatien en vernieuwingen binnen de tijd van ses maanden.

Voorts de houte kniel en sitbanken door de geheele kerkschuur te mogen repareren of vernieuwen. Al het houdwerk binnen en buijten aan de kerk- schuur, benevens den altaar, communiebank en predikstoel met een modeste couleur te mogen verwen, misgaders te repareren de meubilen die door te doene reparatie defect of geschonden soude worden.

En eijndelijk het verdere muur hout en glaswerk der geheele kerkschuur, voorsooveel sulx noodig is, van binnen en van buijten instoppen, voegen, aansmeeren, aanrapen, lappen, regtmaken en voorts in staat brengen, alles sonder eenige opschik van noodeloose ornamenten, veel min kostbaar, schilder of pleisterwerk.""(15)

En het gedenkboek uit 1974 laat er dan veelbetekenend op volgen: "Is het een wonder dat pastoor van Gastel straks geen zin zal hebben om naar de grote kerk te trekken?

Zijn kerk is gekocht en mooi opgeknapt; zelf woont hij er vlak bij in een pastorie die eigendom van de kerk is. Als later de naasting van de grote kerk tegen zijn zin toch wordt doorgezet, zien we dan ook dat zijn opvolger gaat verhuizen naar de "gemeentepastorie ", het huis van de dominee."(16) Maar dat duurt nog 40 jaren!

Intussen zal pastoor Van Gastel druk doende zijn geweest met de dagelijkse liturgische verplichtingen, zoals de gewone H. Missen, de uitvaarten en de huwelijksmissen. Hij zal de katechismus geleerd hebben aan de kinderen. En het zou best aardig zijn om te weten hoe en waar dat in zijn tijd allemaal plaatsvond. Het archief bewaart nog wel een restant van een oude katechismus(17) met vragen en antwoorden, welke overigens stamde uit de tijd van zijn voorganger; maar verder is ons wat dit betreft vrijwel niets overgebleven.

Uit enkele fundaties uit de tijd van pastoor Van Gastel weten we in ieder geval wel dat er een zangkoor bestond en dat er ook een koster was. Wat dat betreft kunnen we ons wel iets voorstellen, want deze functies bestaan ook nu nog. Uit deze fundaties kennen we ook de namen van enkele kerkmeesters. Zo werd in 1777 de fundatie van Adrianus Pompen en Catharina Vossen(18) getekend door de pastoor en zijn kerkmeesters Godefridus Raesens, Theodorus Pompen en Theodorus Martinus. De fundaties uit 1780 van Wouter van Asten en Elisabeth Colen en die van de erfgenamen van Helena Maria Colen(19) werden behalve door de pastoor ook ondertekend door de kerkmeesters Theodorus Martinus, Jan Mollen en Wilhelmus Kruijs.

Deze laatste kerkmeester deed zijn naam eer aan, want hij zette alleen maar een kruisje, terwijl de pastoor aantekent welke persoon er achter dat kruisje schuilgaat.

Om enig idee te geven hoe zo’n fundatie er uitzag en op welke wijze uitvaarten en vigilies (avondwaken) gedaan werden, geef ik hier het voorbeeld van de eerste fundatie. De andere zijn vrijwel gelijkluidend:

"Ten Euwige Gedagtenisse

Wij onderschrevenen, Pastoor en kerckmeesters der Roomsche Catholijke gemeijnte van Leende bekennen tot profijt van onse Kerk ontfangen te hebben van Adrianus Pompen en Catharina Vossen sijn huijsvrouw De somme van 200 gulden hollants, voor welke penningen wij hebben aengenomen den last om 's jaerlijks door den heer pastoor te laeten celebreren seven missen tot laefienisse der zielen van hunne afgestorven vrienden, geduurende den tijdt van hun leven, en naer hun afijvigheijt, of naer het leven van een van hun beijde, daer voor ten euwigen daege jaerlijks te laeten doen een singende jaergetijd met vigilie tot laefenisse hunner zielen en van hunne naeste vriende. Waer voor den Pastoor jaerlijks sal trecken of genieten drij gulden hollants uijt de profijten van onse kerck. En als het jaergetijdt met vigilie sal moeten gesongen worden, dan sal den Pastoor daer van moeten geven 10 stuijvers aen de sangers of aen den koster. Dit alles hebben wij Franciscus van Gastel, pastoor, Godefridus Raesens, Theodorus Pompen en Theodorus Martinis, kerckmeesters, voor ons en onse nasaleren geirne aengenomen en sullen het selve in alle punten promptelijck observeren. Ten oirconde van dien hebben wij dit eijgenhandig onderteekent.

Leende Den 28 September 1777.

Franciscus van Gastel, pastoor,

Godefridus Raesens,

T. Pompen,

Theodorus Martinus."(20)

Twee mandementen van vicaris Aerts

Het valt steeds meer op dat er best veel te vertellen is over die tijd van pastoor Van Gastel, maar de mens en de priester en de wijze waarop hij zielzorg pleegde in ons dorp blijft achter dat alles verborgen. Toch maakte hij een hele omwenteling mee in de geschiedenis van toen: een omwenteling, een revolutie dus, die toch diep ingegrepen moet hebben in de wijze waarop hij als pastoor kon en mocht functioneren en de wijze waarop de parochianen ook met hun pastoor hun godsdienst konden en mochten beleven.

Daarom ter onderbreking even iets over de twee mandementen van vicaris Aerts, die nog in het archief berusten(21), omdat die toch moeten gaan over omstandigheden die toen actueel waren, en die dus enig licht zullen kunnen laten schijnen over wat er toen zoal in de pastorale zorg zal zijn omgegaan.

Het ene mandement, gedateerd op 2 maart 1787, had er in de ogen van pastoor Van Gastel zeker enkele jaren eerder moeten zijn, dan zou die verbouwing van de schuurkerk misschien een stukje eenvoudiger en waarschijnlijk met een beetje minder bijkomende kosten tot stand zijn gekomen. In dit mandement deelt de vicaris namelijk aan de pastoors en de kerkbesturen mee dat overeenkomstig een besluit van de Hoogmogenden aan de katholieken de vrijheid wordt gegeven om voortaan alle reparaties aan de schuurkerken te doen zonder eerst daarvoor een machtiging aan te vragen aan die Hoogmogende Heren van de Staten-Generaal. Anderzijds wil de vicaris natuurlijk niet dat het een en ander uit de hand gaat lopen en daarom bepaalt hij dat de pastoors en de kerkmeesters geen merkelijke reparaties mogen doen zonder tevoren kennis gegeven te hebben aan de desbetreffende deken, die op zijn beurt de vicaris weer moet informeren over de noodzakelijkheid van het werk, die er daarna dan zijn goedkeuring aan kan hechten. Dat betekent nog wel de nodige administratie, maar het lijkt er in ieder geval op dat, om het in de geest van kapelaan Smits te zeggen, dat voor "de Protestantse Regering " of tenminste voor "deszelfs ambtenaren” nu het dekseltje op "het geldpotje der Katholieken” gaat.(22)

Maar even duidelijk blijkt hieruit dat de verhoudingen met de burgerlijke overheden langzaam maar zeker toch schijnen te verbeteren. En misschien was de tijd ook wel voorbij dat de drossaards zich min of meer verrijkten aan de recognitiepenningen die de katholieken moesten betalen om hun godsdienst te mogen uitoefenen. Toen er in 1731 (maar dat was wel 56 jaren eerder!) vermindering van de recognitiepenningen werd gegeven, gold dat niet voor de drossaards van Heeze, Leende, Budel, Maarheeze, Soerendonk en Helmond, die "de oude zwaardere recognitiegelden moesten blijven genieten, waartoe die ambtenaren vermenen geregtigd te wezen", zoals in het Katholyk Meyerysch Memorieboek (`s-Hertogenbosch, 1819) staat te lezen.

Maar nogmaals: de verhoudingen met de burgerlijke overheden zijn verbeterd. Dat blijkt ook uit het tweede mandement van vicaris Aerts dat in het archief nog aanwezig is.(23)

Het is een lange brief, waarin de vicaris "den geloovigen hunne verpligtingen voorhoudt en hun aanspoort tot gehoorzaamheid en eerbiediging van de wereldsche macht". Je vraagt je natuurlijk af waarom juist nu zo’n herderlijke brief van de vicaris bij de pastoors aankomt. Gaat het dan toch niet zo goed? Ja, het gaat wel goed, als je de vicaris hoort zeggen dat "deswegens ter onser kennis geene de minste klagten sijn gekomen, ja integendeel, wij hebben het genoegen, dat wegens het oefenen van onsen godsdienst aan ons door haare hoogmogende van tijd tot tijd meerder vrijheden sijn toegestaan".

Desondanks schrijft hij in het vervolg van zijn brief wel: "de Religie, waer in den Souverain en wij verschillen kan uw aen deszelfs gehoorsaemheijt niet onttrekken". Blijkbaar waren er toch die daar anders over dachten. Maar de vicaris verwijst dan in zijn brief naar Jezus, de apostelen en de oude kerkvaders die toch ook opriepen tot "gehoorsaemheijt aen hunne overste “in de tijd dat "de wereld wierd geregeert door ongeloovige Keijsers.”

Naar een nieuwe tijd

Die vermaning van vicaris Aerts kwam dan ook niet zomaar uit de lucht vallen. Het broeide wel degelijk in de wereld, want heel kort daarna brak immers de Franse Revolutie uit. En we weten maar al te goed hoe toen en in de jaren daarvoor heel veel tot dan toe nog geldende normen en waarden in denken en doen overhoop werden gehaald. En dat betekende ongetwijfeld dat van de pastoor soms wel eens een duidelijk standpunt verwacht werd ten aanzien van alle nieuwe ideeën. En of pastoor Van Gastel nu zo op die nieuwe ideeën zat te wachten en of hij er nu zo gelukkig mee was, lijkt me, gezien de verdere geschiedenis, heel twijfelachtig. Hoe het ook zij, vicaris Aerts voelde zich redelijk veilig bij het gezag van de overheden, zoals dat in die dagen werd uitgeoefend. Het ging toch al een heel stuk beter dan in vroeger dagen! En om niet in al te grote problemen te raken met zijn eigen geweten en met de dreigende ontwikkelingen, en om zijn eigen priesters zoveel mogelijk op één lijn te houden, schrijft hij deze herderlijke brief en zegt daarin: ”Eerbiedig durven wij vertrouwen, dat gij Lieden door uw als getrouwe, gehoorsaeme en vredelievende ingesetenen te gedragen, uw die gunst en bescherming van hoogst deselve niet onwaerdig hebt gemaekt. Soo hebben wij nogtans in dese akelijcke omstandigheden van verschillende begrippen, oneenigheden en partijschappen, die thans het vaderland soo beroeren, het als onse onnalaetelijcke pligt geagt hiermede onse voorige vermaningen te vernieuwen. Wij vermaenen dan en bevelen op het alderkragtigste alle onderdaenen van haere hoogmogende, de welke aen ons kerkelijk bestier vertroud sijn, dat sij sig als getrouwe, gehoorsaeme, stille en vreedelievende ingesete-nen gedragen, sig wagten van al dat de rust soude konnen stooren . . . [-] Indien gij Lieden uw naer dese onse herderlijke vermaningen sult gedragen. . ., sult gij Lieden voldoen aen de voornaeme pligt die de religie u oplegt, den segen van God over u Lieden trekken, en de liefde en genegentheijt van den Souverain u Lieden meer en meer weerdig maeken."

Het klinkt allemaal als: jongens, niet te hard lopen, want elke verandering is nog geen verbetering . . ..  Doe nou voorzichtig aan . . .  dat is het beste voor ons allemaal . . . Wat goed is moet goed blijven . . . Behoud het goede . . . en laat het proces waarin we dat goede konden verwerven, nu niet gaan ondermijnen!

En dan moet ik toch even denken aan de tijd die wijzelf hebben mee-gemaakt. Want is dat ook geen tijd geweest waarin zo’n omwenteling in denken en doen en in normen en waarden heeft plaatsgevonden? De naweeën daarvan voelen we nog tot op de dag van vandaag. De onrust hierover is nog lang niet voorbij en wij hebben ons evenwicht ook nog lang niet gevonden in onze kerk, al vond die omwenteling al in de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw plaats en staan we nu inmiddels op de drempel van de eenentwintigste eeuw . . ., het begin van een nieuw millennium.

Maar terug naar pastoor Van Gastel. Want misschien is het wel niet toevallig dat juist deze twee mandementen door pastoor Van Gastel zorgvuldig bewaard zijn. Want zij verklaren wellicht enigszins zijn houding in de conflicten die er zitten aan te komen bij de naasting van de grote kerk. Immers: hoeveel gunsten zijn hem niet verleend bij de opbouw en vernieuwing van de schuurkerk (mandement 1)? En hij is het eens met vicaris Aerts: Wat goed is, moet goed blijven - behoud het goede - en ondermijn niets van al het goede dat je zo moeizaam hebt verkregen (mandement 2). En het is niet zo onwaarschijnlijk dat de pastoor zich wel eens op deze mandementen heeft beroepen om zijn denken en zijn handelen te rechtvaardigen. Maar toch . . .. Geen vicaris Aerts en geen pastoor Van Gastel hebben de ontwikkelingen kunnen tegenhouden. In 1789 brak de Franse Revolutie uit. De idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap gaan als een stormwind over Frankrijk. Maar ook deze wind houdt niet op aan de landsgrenzen en raast in hetzelfde tempo verder over de rest van Europa. En Leende ligt ook in Europa en pastoor Van Gastel woont in Leende. Pastoraal moet hij toen ongetwijfeld een aantal moeilijke en moeizame jaren hebben beleefd. En dan kunnen er wel eens spanningen ontstaan, waar je eigenlijk niet meer tegenop kunt. Maar . . ., je moet wel verder! Je moet ook samen verder! Pastoor Van Gastel en Leende moeten dan samen verder! Maar de zielen worden wel getekend . . , ieder met zijn eigen verlangens . . . , ieder met zijn eigen pijn, wanneer de scheiding der geesten zich langzaam gaat aftekenen.

En opnieuw moet ik, schrijver dezes, bekennen dat mijn eigen ervaringen (met alle geestelijke spanningen die daar bij horen) in de afgelopen jaren niet veel anders zijn geweest.

Vicaris Aerts heeft zich intussen weten te verzekeren van een goede opvolging door zowel Rome als Den Haag te winnen voor een overname te zijner tijd van het vicariaat door Antonius van Alphen. En onmiddellijk na de dood van Andreas Aerts op 13 augustus 1790 "treedt de Hoogwaarde Heer Antonius van Alphen, als tiende Apostelijk Vikaris, in het volle erkend regt van bestuur van ons Bisdom", zoals staat vermeld in het Katholyk Meyerysch Memorieboek (`s-Hertogenbosch, 1819). En voor pastoor Van Gastel hopen we dat hij op zijn beurt ook van de nieuwe vicaris de nodige steun zal krijgen. Trouwens, hij heeft ook nog een kapelaan met wie hij het een en ander kan overleggen, maar . . . die kapelaan laat helaas in de archieven niets van zich horen. Bovendien zal die op zijn beurt zelf ook wel de steun van zijn pastoor nodig gehad hebben om door deze moeilijke tijd heen te komen.

En toen gebeurde het ineens: de legers van de Fransen veroverden in 1794-1795 de Nederlanden. En . . . de katholieken juichten, lezen we in het jubileumboek van 1974, waarbij overigens staat aangetekend hoe merkwaardig het is dat in Staats-Brabant niet de katholieken (zoals in het noorden), maar juist de kleine groepjes protestanten al lange tijd bezield waren met revolutionaire verlichte ideeën.

In de patriottenclubs zaten geen katholieken. Dat was hun verboden door de apostolische vicaris Antonius van Alphen, die tot in het najaar van 1795 ook zijn priesters alle medewerking aan de Bataafse Republiek verbood. Toch juichten de katholieken! Die vreugde vond zijn reden dan ook niet in de Bataafse Republiek zelf, maar in het later, 5 augustus 1796, uitgegeven decreet van de Nationale Vergadering der Bataafse Republiek "dat geen bevoorrechte noch heerschende kerk in Nederland meer kan of zal geduld worden" en "dat alle placaten en resolutiën der gewezen Staten Generaal, uit het oude stelsel der vereniging van kerk en staat geboren, zullen worden gehouden voor vernietigd ". En dat betekende dus vrijheid van godsdienst!(24) In algemene geschiedeniswerken over de kerk in Nederland kan men hierover meer lezen.

Leenderstrijp en zijn kapel  

En in deze situatie van enerzijds de verwarring en de onzekerheden en anderzijds de hoop op de voorgespiegelde gouden tijden wordt er gepraat en gepraat. En dan komen er geluiden als: Nu wordt het tijd dat we onze eigen oude kerk weer terugkrijgen. En op Leenderstrijp zitten ze al te dromen van een eigen kapel . . . net als vroeger! Velen hebben die oude kerk nog gekend, zoals die staat afgebeeld op de tekening van J. de Beijer uit 1739. In het boekje Leende in oude ansichten wordt deze kerk beschreven als een grote eenbeukige, maar al in verval rakende vijftiende-eeuwse kapel, toegewijd aan Johannes de Doper en de Evangelist.(25)

Het was een drukbezocht bedevaartskerkje, waaraan een beneficie verbonden was met de verplichting om er driemaal per week een mis te lezen.

De eerste beneficiant van deze kapel die wij met name kennen, was Egidius van de Camp, die tegelijkertijd in Leende pastoor was vanaf 1418.

Ook al blijven Leende en Leenderstrijp samen een parochie, toch kennen we daarna nog zes priesters die, zonder een functie in Leende te hebben, toch als rector fungeerden in de kapel van Strijp. Van die zes was Theodericus Heesterbeeck de laatste. Hij verwierf dit beneficie in 1556. Na hem in 1595 blijkt de pastoor van Leende, Roelandus Wijn, ook gewoon de zorg te hebben over Leenderstrijp . . ., maar er zijn dan blijkbaar geen beneficianten meer die op Leenderstrijp nog diensten verrichten. En zo was de situatie nog ten tijde van pastoor Van Gastel. Maar een droom kan lang voortduren. Wat in geen tweehonderd jaren meer is geweest, kan nog best weer eens terugkeren, zeggen ze op Strijp. Trouwens, ze willen niet zozeer een eigen pastoor als wel een eigen kerkgelegenheid . . ., een eigen kapel dus, net als vroeger. O zeker, Leende is wel niet zo ver weg, maar als alles te voet moet gebeuren, dan is het met minder goed weer allicht te ver: de ene keer te warm om te lopen en te droog en te stoffig, en de andere keer te koud en te nat, maar het is al- tijd wel wat, als je eenmaal met de gedachte speelt van een eigen kapel. Maar . . . staat er die oude kapel nog? Nee, tenminste . . ., als Hendrik Verhees in die tijd het Brabantse land doortrekt met papier en tekenstift om alle kerken te schetsen en in 1790 in Leenderstrijp komt, dan treft hij slechts enkele stukken muur aan.

Hij maakt er desalniettemin een schets van, al is het wel een van de geringste van alle schetsen geworden in zijn tekenboek. Nee, van dat stukje ruïne is geen kapel meer te maken. Maar als je droomt, dan kun je alles.

Dus toch de pastoor maar eens aangesproken! Vroeger zouden ze het misschien niet gedurfd hebben, maar daar waar vrijheid, gelijkheid en broederschap gepreekt wordt, daar moet het toch kunnen! Er wordt een brief opgesteld met het verzoek om een eigen kapel, voorzien van de nodige handtekening en bestemd voor de pastoor en voor vicaris Van Alphen. Maar deze actie valt niet in goede aarde bij pastoor Van Gastel. Hij heeft het toch al zo moeilijk met de nieuwe tijd en hij raakt daardoor, lijkt het, ook enigszins gestrest; en al is hij niet zo oud, hij voelt zich oud omdat hij de nieuwe tijd niet begrijpt. En hij houdt zich maar het liefst aan de mandementen van vicaris Aerts. Dat geeft hem iet of wat veiligheid. En de ideeën van de nieuwe vicaris Antonius van Alphen liggen ook niet zo heel ver verwijderd van die van vicaris Aerts . . . ..  Ja, dat is het, om heelhuids uit de problemen te komen: hij zal een brief gaan schrijven naar de vicaris . . ., temeer omdat ook die van Leende hem op de huid zitten. En dat doet hem in zekere zin nog meer pijn. Want die willen nu ineens weer die grote oude koude kerk terugvorderen, terwijl het juist zo knus en gezellig en warm is in zijn opgeknapte schuurkerk. Die kapel op Leenderstrijp en die grote kerk in Leende . . ., dat lijken hem op dat moment meer prestigekwesties dan kwesties van hernieuwd en verdiept geloof.

Dus gaat hij 's avonds aan zijn werktafel zitten

en schrijft: 

Hoogwaardig Hr.

Ik geve uw hoogw. kennisse, als dat die van Leender Strijp sterk werken en een Request gepresenteert hebben, om een kappel te mogen bouwen. Het is een uijthoek van dese gemeijnte van 69 huijsen, en 4 uijtgenomen, dan is de rest seer geringe en onvermogen. Hun reden sijn, dat sij altijd een gehadt hebben, daer de ruïnen of eenig muurwerk nog van staan; dat sij in den winter onbequame wegen hebben en afgelegen sijn om naer de parochiekerk te komen, hetgene seeker niet is, want sij hebben genoegsaem altijd seer goede wegen en het verste is maar een quartier uurs en het dighste een half quartier . . .. Ook dat er eenen fonds is van de oude kappel en dat sij de revenuën sullen doen wederkomen, soo sij uijtgeven, maer ik en weet niet dat er veel meer is. Daer kan nog een weijnig land sijn, maer seer geringe. En waer sij de oude revenuën sullen haelen en weet ik niet. Als sij sulks souden vercrijgen, soo soude het een verdeeling geven in de gemeijnte en het soude hun meer kosten als sij denken. Het soude seer nadeelig sijn aen de kerk, het soude seer lastig sijn, als wij die kappel souden moeten bedienen, en dat soude ik, die al 64 jaeren oud ben, secker niet doen. Etc. Etc. Het sal, soo als ik gehoort heb, aen uw hoogwaerdigheijt van de representanten voorgestelt worden. Maar ik twijfiel niet, of uw hoogw. sal, soo veel mogelijk is, sulks wel beletten, want het is hier alles wel in onse gemeijnte, en de oude kerk is heel goed en precies in 't midden van de gemeente.

Daer is maer eenen uijthoek, genaemt de Brugger Huijs, daer sijn huijsen, die sijn een uur verre van Leenderstrijp en bij de 5 quartier van onse kerk, en maer een half uur van Valkensweerdt. En daer gaen sij ook altijd te kerken.

Dit soo verwachtende teekenen wij met alle Eerbiedigheijt en respect.

Hoogwaardig hr U Ed. onderdienaer.

Leende 3 mert 1796.                             Franciscus van Gastel, pastoor.

P. S. Sij hebben hier ook al lang gewerkt, en nog, om de groote kerk te hebben. Ik weet niet om wat reden. Want onsen kerk is seer goed en in 't midden van de heele gemeijnte. Ik heb nu een vast pastorele huijs, digt bij onse kerk, en ik ben een groot eijnde van de groote kerk. 't Is maer tot hun naedeel, tot meerder last, en alles moijlijker te maeken . . . en sij en hebben geen geldt.

Quid dicam? Onmia adversa, Deus avertat a nobis.

FvG.(26)

Pastoor Van Gastel ziet zoveel op zich afkomen en heel die ontwikkelingen gaan zo dwars tegen zijn aard in, dat hij zijn gevoelens misschien niet beter had kunnen weergeven dan met die woorden: "Quid dicam? Omnia adversa. Deus avertat a nobis!”  Dat klinkt vrij vertaald als: Wat moet ik hiervan nog zeggen? Alles zit tegen! God, laat deze kelk aan mij voorbijgaan!  Het is niet eens zo, dat hij Strijp geen kapel gunt en dat hij in zijn hart ook niet trots zou zijn op een prachtige oude grote kerk . . ..

Maar daar staan voorlopig nog zoveel praktische, financiële en pastorale bezwaren tegenover, dat hij er niet aan moet denken. . .! Bovendien heeft hij uit de geschiedenis van de laatste anderhalve eeuw wel geleerd om heel prudent te zijn en heel voorzichtig te werk te gaan, want er is niets zo vergankelijk als het staatsbestel dat de ene dag wordt binnengehaald en verheerlijkt en de andere dag weer wordt verguisd en verdwijnt. En zomin als zijn vicaris is de pastoor er zo zeker van dat de Bataafse Republiek een lang leven beschoren zal zijn. En wat dan? Maar de euforie van die dagen was bij anderen wel zo groot dat er voor prudentie geen tijd was: Men moest toch hooien als de zon scheen! En waar de pastoor de ene bui na de andere al zag hangen, zagen de anderen niets anders dan zon. Maar het zal blijken: eer deze tweedeling in de gemeenschap weer overwonnen is, is er al heel wat water door de Strijper Aa gevloeid.

Van de Strijpse kapel horen we niets meer. Waarschijnlijk hebben ze bij de vicaris toch nog nul op het rekest gekregen. En vicaris Van Alphen zal de delegatie van Strijp heel vriendelijk gevraagd hebben om wat geduld te hebben en de tijd eens af te wachten. Voorlopig zou er in ieder geval niets van kunnen komen. En met deze boodschap kwamen ze dan thuis. Wat later zullen ‘die van Strijp’ het toch nog eens proberen door hun verlangens naar een eigen kapel uit te spelen tegen de verlangens van ‘die van Leende`, die na de naasting er ook naar streven om de grote kerk ook daadwerkelijk weer voor de eredienst te gaan gebruiken. 

De naasting van de grote kerk

Zo gaat het broeierige van de tijd toch door! Een jaar gaat voorbij en het wordt 1797. In het jubileumboek staat:

"We weten van andere plaatsen, dat men al in 1795 de kerken had opengebroken en de klokken geluid. Een oude overlevering vertelt, dat hier in Leende een Leendse vrachtrijder - zo`n man komt immers overal - genaamd Jan Criens met zijn bijl de deuren van de kerk zou hebben opengeslagen en gezegd: "begin nou maar te luijen". "(27)

Het lijkt me erg onwaarschijnlijk, want dan zouden de problemen van de pastoor rond de grote kerk zeker niet enkel in een P.S. van boven-aangehaalde brief van 1796 vernoemd zijn. Dan had hij de zaak wel iets uitdrukkelijker aan de orde gesteld, dunkt me. Ofschoon. . ., er is geen enkele brief van pastoor Van Gastel, waar hij geen postscriptum aan toevoegt. Het wordt overigens steeds duidelijker dat de naasting van de grote kerk in die dagen meer een zaak was van het gemeentebestuur dan van pastoor, parochie of kerkbestuur. Geen wonder dat de vicaris en in zijn voetspoor de pastoor wat terughoudender zijn. De kerk heeft namelijk ook nog zijn eigen wetten en regels en zal zich daaraan blijven houden. En als ik lees dat Adriaan Pompen, schepen, en diens zwager Bartholomeus Mack sinds 1797 kerkmeester zijn van de grote kerk, dan vraag ik me toch af: wie heeft hen benoemd? En wat heeft zo’n benoeming voor een kerkrechtelijke betekenis? 

En dan kan ik me heel goed indenken dat pastoor Van Gastel gewoon bedroefd is geweest dat deze twee vooraanstaande mensen uit de Leendse gemeenschap, die overigens al jaren ijveren voor de grote kerk, zich door dit kerkmeesterschap te aanvaarden min of meer onafhankelijk hebben gemaakt van de parochie en dus van de pastoor. En die voelt zich heel begrijpelijk steeds meer geïsoleerd in de kwestie van de grote kerk, temeer omdat Adriaan Pompen niet alleen een vooraanstaand man is, maar ook een machtig man, die in 1795 in ’s-Hertogenbosch al gecommitteerde was geweest ter vergadering van Provisionele Representanten van het Volk van Bataafs Brabant. En zo iemand kun je als het erop aankomt beter niet als opponent hebben. Maar verschil van mening is er wel. En wat erger is: wat tot nu toe verschil van mening was, wordt nu door die aanstelling tot kerkmeester van de grote kerk een openlijke geïnstitueerde tegenstelling. Dat maakt hem niet alleen bedroefd. Dat maakt hem ook bitter. Nu moet hij gaan vechten en dat wil hij eigenlijk helemaal niet. Hij is pastoor. Hij is zielzorger. En dat wilde hij graag blijven, maar dan zonder die hele rompslomp van de in zijn ogen dolgedraaide nieuwe tijd, waardoor de eenheid binnen zijn parochie nu ook nog in gevaar dreigt te komen. Maar toch . . .. Hij kan voor zichzelf wel bidden: Deus avertat a nobis: God, wend dat alles van ons af . . . Hij blijft pastoor . . . En dus moet hij verder. . . , samen met de hem toevertrouwde Leendse mensen, ook al heten ze Pompen of Mack. Maar laat ik even verder lezen in het jubileumboek:

"Natuurlijk kon dat [openbreken en in gebruik nemen van de grote kerk] zomaar niet. Het overnemen van de kerk door de katholieken, naasting, moest wettelijk gebeuren. De Bataafse Republiek heeft dat gedaan [deze wettelijke regeling vastgelegd] in het zesde additionele artikel van de Staatsregeling in 1798. Het plaatselijk bestuur kreeg de opdracht om tussen de kerkgenootschappen een vergelijk tot stand te brengen. De grondslag van dit vergelijk moest zijn het grootst aantal leden, de relatieve meerderheid. Men moest de gebouwen laten taxeren en een matige uitkering doen aan dat kerkgenootschap, dat het gebouw ging verlaten.