Het gewoonterecht of de 'Costumen' van Heeze-Leende en Geldrop tussen 1535 en 1750

Heemkronijk jaar:2000, jaargang:39, nummer:3, pag:116 -124

HET GEWOONTERECHT OF DE  'COSTUMEN'  VAN HEEZE-LEENDE  EN GELDROP TUSSEN 1535 EN 1750

door: Anton van Oirschot

Er bestond al vanouds een vastgelegd gewoonterecht in de Meierij van 's- Hertogenbosch, de zogeheten 'costumen', de gebruiken en gewoonten voorzover die met de jurisdictie, de rechtspraak, te maken hadden. Reeds in de 13de en 14de eeuw was het al gebruikelijk dat er rolzittingen werden gehouden volgens die 'costumen'. Die van Heeze en Leende werden naar oud gebruik om de twee weken gehouden voor het dagvaarden van beide partijen. Bij een geschil werd, vermoedelijk in de hele Meierij, uitgegaan van het stadsrecht van 's-Hertogenbosch uit de jaren 1185-1195. "Soe wanneer eenich poertere in sake sall buyten getogen worden, die sal gedaigt worden van den richtere oft van zijnen bode te comen te gedinge."(1) 

Hertog Jan van Brabant maakte in 1290 al wetten; de Landkeuren behelsden straffen en boeten tegen kwaadsprekers, vechtersbazen, doodslagers, straatschenders, moordenaars en geweldenaars, welke wetten - zo zegt mr. J. van Heum in 1776 - thans nog voor een gedeelte plaatsvinden.(2)
In de zwaarste gevallen kon men een beroep doen op de scherprechter, die de uitgesproken lijf- of doodstraf moest uitvoeren. Tot de aanschaf van pijnigingsmiddelen behoorden in 1530: touw, leren riem en pijnbank.(3) Hij kon eventueel nog een beroep doen op een beul uit Kleef.

's-Hertogenbosch als voorbeeld

De schepenbanken hadden per plaats of heerlijkheid nogal wat rechten. Maar bij moeilijke gevallen werd nogal eens een beroep gedaan op de schepenbank van 's-Hertogenbosch als hoofdstad van de Meierij met al haar kwartieren. Men kon ook nog eens in hoger beroep gaan bij de Raad van Brabant, die in Brussel zetelde. Kennelijk werd van hogerhand de gang van zaken voor wat  betreft de rechtspraak in de gaten gehouden. Nog in 1611 werd zelfs bepaald dat de Bossche manier van procederen in de Meierij moest worden gevolgd.

In de costumen van Geldrop en die van Heeze, Leende en Zesgehuchten van 1571/1573 komt nog een artikel (13) voor, voor wat betreft het in beroep gaan.(4) 

"Item indien daer een Vonnisse is gewesen ten achterdeel van den Aenleggere oft Verwerdere ende die Succumbant wilt seggen te wesen gegraveert met den selven Vonnisse, soo magh hy bi thien daghen appelleren aen die Eerweerdighe Heeren Schepenen van 's-Hertogen-Bossche als het wettigh immediaet over-hoofd ende moet deze Appellatie verheffen binnen dertigh daghen met Gelt, pandt ende Borghen …,  Ende [artikel 14] indien die Schepenen 't selve Proces niet wijs oft vroet en zijn, om daer af een klaer Vonnisse te wijsen, soo wijsen die Schepenen dat aen het Eerweerdigh Overhooft, die Schepenen van 's-Hertogenbossche, om daer af geleert te worden."(4)

Iedere stad, dorp of heerlijkheid kon en mocht zijn eigen gewoonterecht hebben, maar Karel V liet, als hertog van Brabant, in 1516 wel een bevel uitgaan om tot een zekere uniformiteit te komen. Het gevolg was, dat de Raad van Brabant aan alle Brabantse politieke autoriteiten een brief liet uitgaan, waarin werd opgedragen om binnen drie maanden het al bestaande gewoonterecht - de costumen - vast te leggen en op te sturen. Ook daarna hielden Philips II en de hertog van Alva zich daarmee bezig; er volgde zelfs een Plakkaat op 13 maart 1570.

Tot de eerste door Karel V goedgekeurde costumen behoorden die van 's-Hertogenbosch uit 1535, waarvan het ontwerp uit 1527 stamde en dat weer van invloed zou zijn op die van de dorpen in de Meierij.

Oudste dingrollen zijn van Heeze-Leende

Het ging over criminele zaken, het vruchtgebruik, erfscheidingen, cijnzen, leenrechten en naastingen, contracten, verkoop en huur, voogdij, bastaarden enz. Hiervoor waren ook de rechterlijke dingrollen van belang. Het oudste dat daarvan bekend is, is dat van Heeze en Leende, dat begint in november 1536.(5)

De costumen van Geldrop en die van Heeze, Leende en Zesgehuchten werden tussen 1571 en 1573 opgestuurd. Beide zijn vrijwel gelijkluidend, wat niet zo verwonderlijk was, omdat de heerlijkheid Geldrop en de heerlijkheid Heeze, Leende en Zesgehuchten in 1571 door Maarten van Horne, die in dat jaar overleed, nagelaten waren aan zijn zoon Philips, die hem overigens slechts een paar jaren overleefde. Kort daarop werd Willem van Horne, heer van Heeze, Leende en Zesgehuchten en der Clusen, "met crachte eenes testaments synes broders Philips" ook heer van Geldrop. (Deze werd in 1580 op last van de hertog van Parma onthoofd.)(6)

Ook aartshertog Albert en zijn gemalin Isabella, die in 1598 Philips II in de Zuidelijke Nederlanden waren opgevolgd, hielden zich met de costumen bezig. Weer volgde een bevel om tot het opgeven daarvan per omgaande over te gaan. Het ging echter allemaal niet zo vlot als men wilde. En dat was duidelijk te wijten aan het voorrecht waarop de Brabantse plaatsen zich beriepen op grond van de Blijde Incomste van de hertogen van Brabant. Daarbij was immers bepaald dat alle Brabantse zaken door Brabanders moesten worden afgehandeld. Deze zouden dus niet aan de Geheime Raad voorgelegd mogen worden, omdat daarin ook niet-Brabanders zitting hadden.(7)

In de costumen van Geldrop en die van Heeze-Leende was geconstateerd dat de partijen, in een proces verwikkeld, tot dan niet gewend waren hun eis of reactie daarop op schrift te stellen. Daar moest verandering in komen.

Vandaar dat werd bepaald, dat beide partijen verplicht waren eis en antwoord "in scripties", op schrift, in te leveren. De tegenpartij moest wel tijdig kunnen reageren. Die schriftelijke eis werd in Geldrop kennelijk al eerder toegepast. Op de rol van november 1566 werd immers genoteerd dat "Wouter Cornelis dient van aensprake tegen Tielman Gyben ende salt tegen ten naesten over geven in scripties".(8) Het recht van repliek kwam als begrip voor het eerst voor in 1571/1573.

Artikel 8: "Item als daer Aenspraecke ende Verantwoorden gebeurt sonder contumacien [weerspannigheid] ende lis is gecontesteert ... [het aanroepen van getuigen]."  Kortom: de mogelijkheid tot verweer.

Volgens de costumen van Geldrop en van Heeze-Leende konden eiser en gedaagde tot driemaal toe uitstel krijgen, in drie opeenvolgende gerechtszittingen. Aan eiser en verweerder kon zelfs om belangrijke redenen nog een vierde termijn worden toegestaan, bij wijze van gunst. Op de rol van Heeze van 24 november 1611 wordt een geval vermeld van Peter Hoirs (of zijn gemachtigde) tegen Arndt Robben. Hoirs stelt dat volgens oude costumen voor de schepenbank het de gewoonte was "te dienen van principale waerheyt".(9)