Een beeld van de meester van Leende

Heemkronijk jaar:2000, jaargang:39, nummer:5, pag:193 - 203

EEN BEELD VAN DE MEESTER VAN LEENDE

door: Léon van Liebergen

Enige maanden na de sluiting van de expositie 'Beelden in de abdij' dook in december 1999 op een veiling in Zwitserland een nog onbekend beeld van de beeldhouwer de Meester van Leende op. Anoniem omdat wij zijn naam nog steeds niet kennen en zijn beeldenproductie nog niet definitief gekoppeld kan worden aan een van de vele namen van 'bildsniders' die uit archiefonderzoek bekend zijn geworden. Het is een vroeg beeld binnen de productie van deze anonieme middeleeuwse meester.

Aangezien het beeld opdook op een veiling moest er snel beslist worden. Dankzij de hulp van de Stichting Vrienden van het Museum bleek dat ook mogelijk en kon de directie overgaan tot aankoop.

Catharina, Meester van Leende, ca. 1485     

De Meester van Leende ontleent zijn noodnaam aan een drietal beelden in de kerk van St. Petrus' Banden in het kerkdorp Leende. Het nu verworven beeld is vooral verwant met het beeld van de H. Elisabeth in deze kerk.* Het is minder frontaal, minder boomachtig en sierlijker dan het jongere werk van de beeldhouwer dat gekenmerkt wordt door een nogal clichématige opbouw van vooral de kop- en plooipartijen.

Het beeld, voorstellende de H. Catharina, een zeer populaire heilige op het eind der middeleeuwen, is vervaardigd uit eikenhout en is een meter hoog. Hoewel de rechterhand evenals de kroon op het hoofd verloren zijn gegaan en het beeld een forse scheur aan de voorzijde vertoont, is het van hoge museale kwaliteit. Vooral de elegante houding, de karaktervolle uitwerking van de kop van Maxentius, de keizer die onder haar linkervoet wordt vertrapt, dragen hiertoe bij. De hoge kwaliteit van juist dit beeld binnen het oeuvre van de Meester van Leende wordt nog eens versterkt door de minutieuze detaillering van de linkerhand met het gesloten boek. Dit attribuut herinnert de toeschouwer aan de legendarische geleerdheid van deze jonge maagd. Tijdens haar leven, nauwelijks achttien jaar oud, voerde zij een pittige discussie met vijftig geleerden, die door de keizer waren opgeroepen om Catharina te overtuigen van het feit dat het christendom een verkeerde geloofsovertuiging was. Het pakte allemaal anders uit. Niet Catharina werd bekeerd, neen, zij bekeerde de geleerden. Keizer Maxentius ontstak daarop in woede en liet haar martelen, radbraken op een rad. Toen dit niet lukte - niet Catharina maar het rad zelf brak en verwondde daarbij de beulen - liet de keizer haar onthoofden. Het rad, een ander attribuut waaraan Catharina eveneens valt te herkennen, ontbreekt bij dit beeld evenals het zwaard dat tegelijkertijd met de rechterhand verloren is gegaan.

Een gelukkige bijkomstigheid daarentegen is het feit dat het beeld nog talrijke resten van originele polychromie bezit.   

(zie blz.198 en 199)

DRIE BEELDEN IN DE KERK VAN LEENDE

De aankoop van het Catharinabeeld (zie blz. 193-195), een vroeg werk van de Meester van Leende dat gedateerd moet worden omstreeks 1485, vormt een belangrijke aanvulling op het reeds aanwezige werk van deze beeldhouwer in het Museum voor Religieuze Kunst te Uden. Tijdens de grote internationale expositie 'Beelden in de abdij'. Middeleeuwse kunst uit het noordelijk deel van het hertogdom Brabant, die van 22 mei t/m 19 september 1999 in het Udense museum is gehouden, waren 128 middeleeuwse beelden te zien.

In een prachtig uitgevoerde catalogus van ruim tweehonderd bladzijden, samenstelling en redactie Léon van Liebergen, zijn ook al die beelden beschreven. Van de elf in Uden getoonde beelden van de Meester van Leende kwamen er drie uit de parochiekerk van St. Petrus' Banden in Leende (catalogusnrs. 41, 42 en 43, blz. 138-141). Dit waren de beelden waaraan de nog anonieme kunstenaar, die ooit in Leende of directe omgeving werkzaam moet zijn geweest, zijn noodnaam ontleent. De oudst bekende herkomst van de drie genoemde beelden is de plaatselijke kerk van St. Petrus' Banden.

De naam 'Meester van Leende' is in 1971 geïntroduceerd in een catalogus onder redactie van de kunsthistorici G. Lemmens en G. de Werd bij de tentoonstelling Beelden uit Brabant. Laatgotische kunst uit het oude hertogdom 1400-1520. Deze tentoonstelling vond plaats in het Noord-Brabants Museum te 's-Hertogenbosch. Toen enkele jaren later in Leende de Torenfeesten werden gevierd om het vijfhonderdjarig bestaan van de kerk te herdenken, maakte een tentoonstelling in de kerk te Leende van 12-26 mei 1974 onderdeel uit van de festiviteiten. Er verscheen ook een kleine catalogus als vrucht van samenwerking tussen de Stichting Torenfeesten Leende 1974, het Museum voor Religieuze Kunst te Uden en het Instituut voor Kunsthistorie van de Katholieke Universiteit te Nijmegen. Van deze kleine catalogus, die uit twee onderdelen bestaat, luidt de titel De Meester van de Heiligenbeelden uit Leende. De Kunstschatten van de Kerk van St. Petrus' Banden te Leende.

Kunsthistoricus Guido de Werd schreef in het eerste deel van de kleine catalogus (blz. 5 t/m 20) een bijdrage, getiteld 'De Meester van de heiligenbeelden uit Leende' (blz. 5 t/m 10). Dit deel van het boekje bevat tevens een beschrijving van de drie beelden uit de parochiekerk: Elisabeth van Hongarije, Catharina en Barbara. Hoewel de auteur destijds nog een vraagteken zette achter de naam van dit laatste beeld, komt het vraagteken in de catalogus bij de expositie 'Beelden in de abdij' uit 1999 (catalogusnr. 42, blz. 139-140) niet meer voor. Kennelijk wordt nu als vaststaand aangenomen dat het hier een Barbarabeeld betreft (zie blz. 202-203).

Omdat conservator drs. L. van Liebergen in zijn bespreking van het Catharinabeeld van het Museum voor Religieuze Kunst (zie blz. 193-195) ook ingaat op de drie beelden in de kerk van Leende en vergelijkingen maakt tussen de Udense aanwinst en de Leendse beelden, volgt hierna op bladzijden 198 tot en met 203 een letterlijke herhaling van de beschrijvingen (met foto's) van de genoemde beelden uit de kleine catalogus onder redactie van Guido de Werd in 1974 (catalogusnrs. 2, 3 en 4, blz. 11-14).

De redactie

ELISABETH VAN HONGARIJE

Notehout,     h. 86,5 cm, moderne polychromie.

Ontbrekend: top van de neus.

Vernieuwd:   handen met attribuut en de kroon (?); gezicht bijgesneden.

Leende, Kerk van St. Petrus' Banden.

De heilige staat met de rechterknie iets naar voren. Ze is gekleed in een gewaad met een rechthoekige platte kraag. Vanaf deze kraag lopen twee platte, bovenaan ingedeukte, pijpplooien.

De plooien achter het attribuut zijn weggesneden. Hieronder hangt het gewaad af in open driehoeksplooien. De plooien in het onderste gedeelte van het gewaad zijn vlakker en groter dan bij de Lucia (nr. 1)*. Over het gewaad draagt ze een mantel die onder beide armen opgenomen wordt. Van een onderkleed zien we slechts weinig. In tegenstelling tot bij de Lucia zien we nu het puntige schoeisel onder haar kleding uitkomen. Het zeer brede hoofd wordt omlijst door in lange lokken neerhangend haar dat tamelijk vlak op de mantel ligt.

Het sterk bijgewerkte en gedeeltelijk oversneden beeld lijkt sterk op de Lucia uit Bergeyk (nr. 1)* wat betreft de haarbehandeling en de ingedeukte pijpplooitjes op de borst. Ook het brede gezicht en de mantel, hoewel wat rijker gedrapeerd, zijn met dit beeld verwant.