Een predikant aan de basis van de bandindustrie te Heeze

Heemkronijk jaar:1987, jaargang:26, nummer:3, pag:72 -82

EEN PREDIKANT AAN DE BASIS VAN DE BANDINDUSTRIE TE HEEZE

door: C.S.Smit

Het zal niet lang meer duren, dan gaat de misschien wel oudste plaatselijke industrie, de bandfabrikage, Heeze verlaten (1). Dan kan de man met de slopershamer aan de, voor Heeze, grootste klus aller tijden beginnen! Het begin heeft hij trouwens al gemaakt, met het neerhalen van de villa van de familie Vullinghs. Waarschijnlijk als herinnnering heeft men de bomen met het daarin gegroeide tuinhek laten staan. Niet gek bedacht, het is een "Gedӓchtnishecke" geworden. Dat spaart het geld voor een monumentje "ter herinnering" uit. We beginnen in Heeze ondertussen aardig aan het gedreun van de sloophamers en de daarbij behorende stofwolken te wennen.

Hoe begon het allemaal, de bandindustrie in Heeze? In het jaar 1856 hadden de emeritus predikant Adolf Johan Diemont en de duitser Ferdinant Pönsgen door de Heezer notaris Freher een vennootschap tussen hen laten vastleggen. Het dokument is interessant genoeg om hier gedeeltelijk weer te geven (2).

"De comparanten zullen Gemeenschappelijk onder de firma van Ferdinand Pönsgen en compagnie fabriceren en handeldrijven in Breikatoen band en katoenen-manufacturen en voor gemeenschappelijke reekening uitoefenen de daaraan verbondene Ververij en andere doorgaans met voorschreven fabricaat verwante voorwerpen. Dezelve zal aanvang nemen met den eersten July dezes jaars en wordt aangegaan voor de tijd van tien jaren….. De Voorwaarden waarop de Contactanten zijn overeengekomen deze Vennootschap aan te gaan zijn de volgende:

Artikel een.

De fabriekwerktuigen en gereedschappen voorkomende op de ten deze gehechte lijst gemerkt B (welke lijst gelijktijdig met dit contract ter registratie zal worden aangeboden) zullen zijn en blijven het privaat eigendom van den eersten contractant de Heer Adolf Johan Diemont voornoemt; terwijl de fabriekwerktuigen en gereedschappen voorkomende op de ten deze gehechten lijst gemerkt A (welke lijst mede gelijktijdig met dit Contract ter registratie zal worden aangeboden) het privaat eigendom zijn en blijven zullen van den tweeden Contractant de Heer Ferdinant Pönsgen voornoemd(…..)

Artikel twee.

Zoowel de fabriekwerktuigen en gereedschappen voorkomende op de voorschreven ten deze gehechte lijsten gemerkt B. en A. als die voortaan ten behoeve der onderneming zullen worden aangekocht worden benevens het huis ende gebouwen waarin het fabricaat wordt uitgeoefend en tot berging dient der gefabriceerde en ongefabriceerde goederen zullen voortaan uit de kas der onderneming in behoorlijke staat worden onderhouden en zullen de werktuigen en gereedschappen welke uit de kas der onderneming worden betaald en waarvan eene afzonderlijke lijst zal worden gehouden, het gemeenschappelijk eigendom zijn der beide vennooten (.....)

Artikel vijf.

De uitvoering van alles wat tot deze onderneming behoort en met dezelve in betrekking staat is en blijft opgedragen aan den tweeden contractant welke zich daarmede belast, met dien verstande echter dat de eerste contractant mede bevoegdheid tot handelen zal hebben terwijl beide voor de onderneming zullen kunnen tekenen. Worden echter voor het geval van opname van gelden ten behoeve der Compagnieschap de privé handteekeningen van beide contractanten uitdrukkelijk gevorderd (.....)

Artikel zeven.

De winst die door deze ondeneming wordt verkregen, zal door ieder der contractanten voor de helft worden genoten, terwijl het verlies het welk door dezelve moge worden geleden, voor ieder hunner voor de helft zal worden gedragen. (.. ..)

Artikel tien.

In geval van overlijden van den tweeden contractant (Pönsgen) voor het eindigen van dit contract zullen de boeken terstond moeten worden afgesloten en de zaken deze onderneming betreffende door den eersten contractant ten spoedigste geliquideerd, terwijl bij aldien deze laatsten mogt komen te overlijden zulks geene ontbinding van dit contract zal ten gevolge hebben, maar de onderneming voor rekening van den tweeden contractant en de rechtsverkrijgenden des overledenen worden voortgezet tot op den tijd voor de expiratie (aflopen van het contract) bepaald. (.....)

Artikel twaalf.

De contractanten verbinden zich om ter zake van deeze overeenkomst met elkander te zullen handelen als lieden van een zonder eenige uitvlugten te zoeken, of op grond van onvoorziene zaken of onnauwkeurigheden de nakoming van dit contract te ontduiken, maar te zullen te werk gaan ter goede trouw: terwijl zo er onverhoopt eenig verschil mogt ontstaan daar over nimmer eenig regtsgeding zal mogen worden gevoerd, maar zulks moeten worden beslist door een scheidsman, met onderling goedvinden, of bij verschil daaromtrent door de Arrondissements Regtbamk te Eindhoven te benoemen. Waarvan akte.

Aldus gedaan en verleden te Heeze ten kantore van ons notaris, heden den eerste Julij achttien honderd zes en vijftig in de tegenwoordigheid van Cornelis Fische van beroep kleermaker en van Nicolaas Buis van beroep veldwachter, beide te Heeze woonachtig, als getuigen, en hebben comparanten de gemelde getuigen en de notaris deze minute onmiddelijk na gedane voorlezing derzelve getekend.”

Minstens zo interessant zijn de in het kontrakt genoemde lijsten. Die van Pönsgen is de grootste. Zij bevat o.a. 9 bandmolens, ketels, potten en kuipen voor het verven, 13 lampen, haspels, spoelen, een bandpers, scheerramen en scheerbanken, tafels, stoelen enz. Een jaar voordat dit kontrakt opgesteld werd waren er trouwens al andere voorbereidingen getroffen door de heren. In maart 1855 kopen Pönsgen en Diemont een huis met wat grond van de Heezenaren Lodevicus van der Velden en zijn vrouw Goverdina van Veldhoven (3). Op dit perceel, waar de heren ook hun fabriek begonnen, staat nu de St.Janskerk(4}. Het afgebeelde kaartje geeft de situatie weer zoals die was omstreeks 1832. De kopers laten zich vertegenwoordigen door de Heezer wever Leonardus van de Rijt. Op de gekochte percelen rust een kapelpacht ten bedrage van f 1,05 te betalen aan de Hervormde Gemeente van Heeze. De kerkvoogd reageert heel attent en maakt ook melding van de last die op het stuk grond rust (5).

Hoe kwam het tweetal ertoe in Heeze dit bedrijfje te beginnen? De juiste reden is niet bekend. Had Diemont bepaalde relaties met b.v. Ds. Kremer? Ook de reden waarom Diemont, hij was toch al 56 jaar oud, dit bedrijf aanving, is niet te verklaren. Dat hij het voor zijn kinderen deed, is ook nauwelijks aannemelijk. Hij had 2 zoons, de ene was predi- kant, net als zijn vader en grootvaders, de andere was geneesheer (6). Of was het geldbelegging? Even hebben we gedacht dat Diemont een voorbeeld had genomen aan de Bladelse predikant Ds. van Dissel. Van Dissel was uit sociale bewogenheid een linnenweverij begonnen. Twee zoons van hem bouwen dit later te Eindhoven uit tot een groot Bedrijf(7).

De tijd dat Diemont zijn fabriek begon was waarschijnlijk nog voordat van Dissel aktief werd in de textiel.

Ook dachten we dat een schoonzoon van Diemont, Christiaan Oswald Henny, er iets mee te maken heeft gehad, omdat zijn vader niet onbekend was met Heeze (8). Maar de kontakten met Henny waren toch van latere datum. Misschien dat een wat uitgebreider onderzoek naar de familie Diemont iets op zou kunnen leveren.

Helaas voor hem bracht het verblijf in Heeze Diemont niet veel geluk. Over de bedrijfsresultaten van Pönsgen en Co. is ons niets bekend. Uit stukken in het kasteelarchief van Heeze weten we dat zlj ook aan partikulieren leverden (9). lets wat in die tijd een normale zaak was. Bij het bedrijf was een vertegenwoordiger in dienst, Jean Louis Rovers, een notariszoon uit Geldrop (10).

Toen er omstreeks 1861 sprake was van het aanleggen van een spoorlijn Eindhoven - Helmond, was Diemont één van de pleiters om de lijn langs Celdrop te laten lopen. We lezen in zijn brief aan de Minister van Binnenlandse Zaken, "..... dat het van het meeste belang moet worden geacht dat deze lijn getrokken wordt langs de Gemeente Geldrop, vermits deze van weege hare aanzienlijke fabrieken bij een versneld verkeer ten zeerste is geinteresseerd terwijl hiervoor ook andere nabij gelegen Gemeenten en bepaaldelijk de gemeente Heeze op een klein uur afstand van Geldrop gelegen in de voordeelen van een niet zeer verwijder spoorweg-verband zoude kunnen deelen.” (11)

De grote tegenslaq van het jonge bedrijf was het overlijden van de firmant Ferdinant Pönsgen in 1859 (12), dus 4 jaar na de start van de onderneming. Uit het vennootschapsverdrag wordt duidelijk,dat hij de vakman was in het bedrijf. Pönsgen, die 36 jaar oud geworden is, was samen met zijn moeder en 2 zusters vanuit Kaldenkirchen in Duitsland naar Heeze gekomen. Hij woonde volgens de opgave van de trans- portakte in maart 1855 te Weert, hoewel hij daar niet ingeschreven stond. Toch zou hij daar gewoond kunnen hebben, omdat in de kerkelijke attestatie staat dat hij in de herfst van 1853 Kaldenkirchen al verlaten had. Het lidmatenboek noemt als datum van inlevering van de attestatie, 7 september 1856 (13).

De familie Pönsgen woonde, evenals trouwens de Diemonts, in een huis bij de fabriek op Strabrecht. Pönsgen was vrijgezel en na het overlijden van zijn moeder liet hij samen met zijn Zusters testamenten maken. Hierin benoemde hij zijn zusters tot universeel erfgenaam (14). Na het overlijden van Ferdinant maakten zijn zusters hun spulletjes te gelde en vertrokken naar Düsseldorf (15). In het archief van de Hervormde kerk bevindt zich de attestatie van de familie Pösgen; deze luidt (16):

“ Die Familie des verstorbenen Fr. Wilh. Pönsgen, namentlich, dessen Ehefrrau Catharina Gertrud geb. Lenssen u. Kinder: Catharina, Caroline u. Ferdinand sind bis zum Herbste des jahres achtzehnhunderddreiundfünfzig Glieder unsere evangelischen Gemeinde gewesen. Jedem wir solches hierdurch bescheinigen, ersuchen wir alle evengelischen Pfarrer u. Kirchenvortsteher, denen siese vorgezeigt wird, dieselben in ihre kirchliche Gemeinschaft aufzunehmen u. ihnen in christlicher Liebe zur Förderung ihres Seelenheils behilflich zu sein, wozu der Herr seinen Beistand in Gnaden geben wolle.

Der vorstand der evang. Gemeinde

Kaldenkirchen 25 Mӓrz

1856 ..?.. Pfarrer”.

Er onder heeft Ds. Kremer geschreven:

“ De gezusters Carolina en Catharina Pönsgen

Zijn met Kerk. Attestatie vertrokken naar Düsseldorf in Pruissen den 12 mei 1860

g.t. Kremer Predikant”