Oude grenzen

Heemkronijk jaar:1962, jaargang:1, nummer:6,  blz.4 -9

OUDE GRENZEN

door: C.J.A. van Helvoort 

Grenzen trekken is iets zeer belangrijks. Dit was het al in de oudheid en in de middeleeuwen. We kunnen dit goed afleiden uit de talloze oude archiefstukken, die handelen over grensregelingen en grensgeschillen in onze kempische dorpen.

In Twente ontdekte ik in archiefstukken bij grensregelingen tussen de marken, oude boeren gehuchten, bijzonder eigenaardige gebruiken. Wanneer men over de grens tussen twee marken tot overeenstemming was gekomen moest er een grenssteen worden geplaatst een grote zwerfsteen, die hier in de bodem veelvuldig voorkomt. Het plaatsen van zulk een steen gebeurde met het gebruikelijke seremonieel. Zoveel mogelijk kinderen werden hierbij uitgenodigd en deze kinderen werden speciaal op de juiste plaats van de nieuwe grenssteen gewezen. Hierop werden zij onbarmhartig afgeranseld en daarna rijk van snoepgoed voorzien om het feit van steenplaatsen diep in hun geheugen te griften. Bleek een grenssteen later verplaatst en ontdekte men de schuldige, dan werd hij door de eigengerechtige boeren niet zelden veroordeeld om in de grond te worden gegraven en doodgeploegd.

In onze Brabantse heerlijkheden kan men de oude grenzen dikwijls gemakkelijker terugvinden, omdat zij niet in het kinderbrein werden gegrift maar in perkamentrollen schriftelijk met getuigen afgelegd. Zo zien we in een stuk van 1172 al op eenvoudige wijze de grenzen van de vrijheid Sterksel aangegeven. Herbertus, heer van Heeze, legt in den hof der monniken te Sterksel de grenzen van zijn allodium schriftelijk als volgt vast: van de scheiding genaamd Hugheten ten Raeden tot de scheiding genaamd Hoenreboom en van Hoenreboom tot de scheiding Sohurreken en van Schurreken tot Hugheten ten Raeden. Nog geen halve eeuw later, in een stuk van 1223 vinden we de begrenzing van een aan Sterksel palend ander landgoed dat dan als allodiaal bezit aan de abdij van adellijke nonnen te Roermond wordt overgedragen en dat door Reijnhart van Heeze van Dirk van Altena in leen wordt gehouden. De grensomschrijving gaat uit van de oude molenstad tot de cruyseyke toe, waaraan drie landsheren plegen te palen. Dit is het zuidelijkste punt van onze tegenwoordige heemkundekring, van Sterksel inde nabijheid van de Grashut en het Weerterbos, waar we onze latere grenskerk weten. Hier scheidde de kruiseik Sterksel, Someren, Weert en Cranendonk. Nu is daar nog aan de zoom van de genormaliseerde Sterkselse Aa een zware stenen grenspaal zonder opschrift. Dit grenspunt wordt ook genoemd in een mandement van reïntegratie door Karel V aan de abdij van Roermond over de scheiding harer rechten verleend. De regenten van Someren, Weert, Nederweert en Budel verklaren 24 november 1717, dat zijde blauw stenen grenspaal op de oude meulen omtrent Heuchten tot herstel hebben doen voorzien van 2 nieuwe ijzeren banden, waarna de grensboden hem van wege de respektieve grondheren hebben gebannen.

De reeds genoemde Hoenreboom was misschien nog belangrijker, want hij scheidde vijf heerlijkheden als Heeze-Leende, Mierlo, Lierop, Someren en Sterksel. Vroeger stond hier wellicht slechts een houten paal. Nu is er geen paal meer, maar de plaats wordt thans beter door ons kadaster aangeduid. Zij is gemakkelijk terug te vinden tussen Beuven en Grafven aan de noordzijde van de kunstweg Someren-Heeze, waar de paal ook met name op de topografische kaart 1950 staat aangegeven.

De oorspronkelijke grensbepaling van de heerlijkheid Heeze en Leende is niet te achterhalen en eerst in de declaratie van 28 mei 1440 door Philips van Hoorne gedaan aan de hertog van Brabant, vinden we de gehele omgrenzing der heerlijkheid in 16 palen vastgelegd als volgt: "Ierst van den pale van Hochten streckende te Marreys wairt ende van den pale van Marreys voirt streckende tot eenen pale geheiten Jan Ottenpael voer Zuerendonck tot eenen pale geheiten den Wrisstaek aen 't Goere ende van daer voort tot eenen pale aen Cattenput scheiden tusschen 't Gerechte van Gravenbrouck ende Heeze ende Leende, op eenen pale staende aen Stroppersbeemd ende alzoo voirt op den vliet geheiten den Tonglrereep ende alzoo voirt den Vliet neder op eenen pael staende op Voirstervoidt ende alzoo voirt op eenen pael staende achter den Nuwegen Galichberch ende voirt op eenen pale geheiten Erbout, staende op den Ouden Galichberch voere Strathem van dien pale voirt op eenen pale staende op poyers geheiten Nayercole ende voirt ope eenen pale geheiten den Laserinman staende jegen Oerchoven ende van dien voirt tot toutschot (schot in de rivier) toe, liggende op den stroom geheiten die Aa, ende alzoo voirt op eenen pale staende neven het huys Lywen van Ghelen ende van daer voirt op ghenen Ghoergraff ende alzoo voirt op eenen pale staende op Scherpenberch ende van daer voirt nevens het gerichte Van Meyerle tot Hoenrepael ende van daer voirt op gheen banier ende alzoo voirt totten den Ray toe ende van daer voirt totten iersten pale toe van Hoechten hier boven verclaert; alzoo dat claerlyck blijcken maoh biden palen die daer staen ende gesedt zijn.”