De Volgelingen van Franciscus in Noord-Brabant door de eeuwen heen

Heemkronijk jaar:1980, jaargang:19, nummer:1, blz.4 -25

DE   VOLGELINGEN   VAN   FRANCISKUS   IN   NOORD-BRABANT   
DOOR   DE   EEUWEN   HEEN

door: P. Theo Jansen ofmcap

Op 16 april 1628 begaven Johannes Bannius en enkele kerkelijke rechters zich naar het vroegere klooster van de Barrevoeter Zusters te Haarlem. Zij gingen de 18e getuige verhoren in het Zaligverklarings-proces van de Martelaren van Gorcum.

Dit was de 83-jarige Zuster Krijntje Gerrits, die 67 jaar tevoren in het klooster van de Derde Orde was opgenomen door de Minderbroeder over wie zij nu getuigenis moest afleggen: NICASIUS JANSZOON van HEEZE.

Deze grote zoon van uw eigen bodem was, zoals we zeiden, minderbroeder, dit is volgeling van Franciskus van Assisi.

Aan mij is gevraagd iets te vertellen over: De volgelingen van Franciskus in Noord-Brabant door de eeuwen heen. Ik doe dat graag, al was het alleen al omdat ik het aan Brabant dank dat ik mezelf onder die volgelingen van Franciskus mag rekenen: de ontmoeting met de Kapucijnen in Helmond heeft mij doen besluiten bij hen in te treden.

Ik heb mijn lezing in drie delen uiteengelegd:

I Franciskus' volgelingen 750 jaar in Noord-Brabant;

II Sporen van Franciskus' volgelingen in Heeze, Leende, Zesgehuchten, Geldrop en Sterksel;

III Franciskus in Brabant: suggesties voor heemkundig onderzoek.

FRANCISKUS’ VOLGELINGEN 750 J AAR IN NOORD- BRABANT

Om op een eenvoudige wijze een overzicht te geven van de 750 jarige geschiedenis van de franciskaanse beweging heb ik een aantal gegevens in een schema bijeengezet, dat als bijlage 1. aan dit artikel is toegevoegd.

Enkele opmerkingen bij dit overzicht:

1.   Franciskus werd in 1182 in Assisi geboren als zoon van een rijke lakenkoopman. Geld en goed konden zijn hart niet vullen en hij besloot de raad van het Evangelie te volgen: "Als je mijn volgeling wilt zijn, verkoop wat je bezit en geef het aan de armen". Hij wist zich kleiner dan alle andere mensen en zag in ieder schepsel een broer en zuster.  Vandaar de naam mindere broeders of minderbroeders die hij aan zijn volgelingen gaf.

2.   Twee jaar na de dood van Franciskus komen op de Bossche markt enkele schamel geklede mannen: de eerste minderbroeders in Nederland ( 1228 ).

Zij stichtten er een klooster dat als eerste van de stad 's-Hertogenbosch mag gelden. Over dit oudste franciskaanse klooster in Nederland heeft Jos van der Vaart, voorzitter van de heemkundekring De Boschboom, een studie gepubliceerd in de bundel: 750 jaar Minderbroeders in Nederland, deel I 1228 - 1529 ( Binnenpandreeks I, Uitgave Franciskaanse Samenwerking, Oudegracht 23, Utrecht ).

3.  Franciskus heeft velerlei volgelingen.

Daar is de eerste orde van mannen die in een gemeenschap leven: Franciskanen, Kapucijnen en Konventuelen, drie takken van dezelfde boom.

Klara was een adellijk meisje, dat even radikaal als Franciskus voor evangelische armoede koos. Zij stichtte de tweede orde van Franciskus, de Klarissen, die ook in verschillende takken zich ontwikkeld heeft.

Rond franciskaanse kloosters groeperen zich leken die in hun gezin, op hun werk en in hun persoonlijk leven vrij en blij als Franciskus willen leven. Zij vormen de derde orde van Franciskus, tegenwoordig FLO ( = Franciskaanse Leken orde genoemd.

Uit hun midden zijn religieuze groeperingen ontstaan, die de regel van de derde orde gezamenlijk beleefden, vandaar de naam "reguliere derde orde"; de vrouwen zijn hierbij talrijker vertegenwoordigd dan de mannen.

Om nog even op de gebeurtenis terug te komen waarmee wij onze lezing begonnen: de H. Nicasius van Heeze was Franciskaan, lid van de eerste orde van Franciskus; Krijntje Gerrits was zuster van de reguliere derde orde.

SPOREN VAN FRANSICKUS’ VOLGELINGEN IN HEEZE, LEENDE, ZESGEHUCHTEN, GELDROP EN STERKSEL.

In de plaatsen die de heemkundevereniging: "De Heerlijkheid: Heeze-Leende-Zesgehuchten" bestrijkt, zijn sporen van Franciskus en zijn volgelingen aan te wijzen. In dit verband beperk ik mij tot twee punten:

1   Mannen en vrouwen uit deze streek, die in Franciskaanse kloostergemeenschappen zijn ingetreden;

2   Werkzaamheden van Franciskus' volgelingen in dit gebied.

Over beide onderdelen presenteer ik enkele gegevens.

MANNEN EN VROUWEN UIT HEEZE, LEENDE, ZESGEHUCHTEN, GELDROP EN STERKSEL.  INGETREDEN IN FRANCISKAANSE KLOOSTERS

a)     De beroemdste Heezenaar die franciskaan werd hebben wij al vermeld: de H. Nicasius Janszoon, of Nicasius Jans Adriaensen, wanneer men ook de naam van zijn grootvader vermeldt.

De nieuwste en meest betrouwbare gegevens over deze minderbroeder uit Heeze zijn te vinden in een boek met een Latijnse titel, maar met Nederlandse tekst: Benjamin de Troeyer ofm, Biobliograghia Franciscana Neerlandica Saeculi XVI , I Pars biographica. De auteurs van uitgegeven  werken Nieuwkoop 169,  p.306 – 315. (bijlage 2) 

Gezien de belangrijkheid van dit artikel en de daarin vermelde gegevens, wordt bijlage 2 als een apart artikel aangeboden. Zie bladzijde 26 - E.K. )

Daaruit blijkt bijvoorbeeld dat Nicasius niet in 1522 geboren is, zoals tot nu toe veelal werd aangenomen, maar omstreeks 1515. Nicasius vertaalde, zoals bekend, het werkje van Gerlach Peters, de grootste mysticus van de moderne devotie, onder de titel: "De innighe alleensprake".

Of er verder nog veel franciskanen uit deze dorpen afkomstig waren, is voor mij een vraag.

Ik kwam een Pater Petrus Geldrop tegen, in 1567 gestorven in Maastricht samen met 7 andere pestlijders.

Een Henricus Geldrop was vanaf 1662 pastoor in zijn geboortedorp Schijndel; hij was lid van de derde orde en ging later over naar de franciskanen ( 1685 ).

In de Kronyk van Hendrik Godefridus van Moorsel, gemeentesecretaris van Heeze -Leende en Someren ( in 1953 uitgegeven door Pater Dominicus de Jong OCSO ) komen o.a. voor:

Zr. Seraphina Verberne, franciskanes van Roosendaal ( blz. 113 ) en verschillende minderbroeders uit de familie Idelet ( blz. 119-120).

Er zou nog veel onderzoek gedaan moeten worden in ledenlijsten en archieven van franciskaanse orden en kongregaties om het bovengeschetste beeld volledig te maken.

b.     Het onderzoek bij de Kapucijnen hebben wij wel kunnen doen en dat geeft ons het volgende beeld:

tot 1800 is er maar één jongeman uit deze streek Kapucijn geworden: Judocus van de Heuvel, uit Geldrop, waar hij 8 november 1756 gedoopt werd. Op 22-jarige leeftijd kreeg hij in Leuven het Kapucijnerhabijt en de kloosternaam Sergius. Hij weigerde de eed af te leggen op de franse grondwet en moest het klooster daarom verlaten. Hij is gestorven in 1804 bij zijn broer die pastoor was te Aarle-Rixtel. Van hen beiden is een geschreven bidprentje bewaard in het archief der Kapucijnen in Den Bosch.

Sinds de tweede helft van de vorige eeuw zijn 24 jongemannen uit Heeze, Leende, Zesgehuchten en Geldrop bij de Kapucijnen ingetreden, 10 priesters en 14 lekebroeders.

Uit Heeze waren afkomstig: 5 Kapucijnen. Zie: bijlage 3;

Uit Leende: 10 Kapucijnen, allen broeders. Zie: bijlage 4;

Uit Zesgehuchten:  4 Kapucijnen ( van wie Eusebius Roest door kolendampvergiftiging op een pastorie om het leven kwam ). Zie: bijlage 5;

Uit Geldrop:  5 Kapucijnen. Zie bijlage 6.

De reden waarom deze jongelui Kapucijn werden, terwijl hun woonplaats meer tot de invloedssfeer der Franciskanen te Weert behoorde, vereist een afzonderlijk onderzoek. Duidelijk is dat familieverhoudingen een rol gespeeld hebben ( enkele in de bijlagen genoemde personen zijn broers van elkaar ).

Ook kan gegolden hebben: als er één schaap over de dam is, volgen er meer; de oudst ingetreden Kapucijnen verdienen dan bijzondere aandacht. Onderzoek naar ekonomische, sociale en godsdienstige omstandigheden van de gezinnen waaruit deze roepingen voortkwamen, kan ongetwijfeld enig licht werpen op de motieven voor hun levenskeuze. 

WERKZAAMHEDEN VAN FRANCISKUS’ VOLGELINGEN IN DEZE STREEK

a)     Sterksel is de enige plaats waarvan we geen roepingen tot het franciskaanse kloosterleven hebben ontmoet. Merkwaardigerwijs is Sterksel echter de enige plaats waar een franciskaans klooster gevestigd is: Huize Providentia van de broeders van Heerlen, die de Derde orderegel  van Franciskus volgen,

b)     In de 17e eeuw hebben de Minderbroeders van Weert in deze streken het geestelijk welzijn der katholieken behartigd. Door de plakkaten zeer bemoeilijkt, hebben zij sedert Pinksteren ( 13 mei ) 1649 op den Boolderdijk onder Weert, dat niet aan de Staten onderworpen was, op iedere zon- en feestdag godsdienstoefeningen gehouden voor de mensen van Asten, Heeze, Leende, Lierop, Maarheeze, Mierlo, Someren en andere Brabantse dorpen. In 1654 is voor de katholieken van Heeze, Leende, Geldrop en enige andere dorpen te Heugten, een gehucht van Weert, een kerk gebouwd, waarin Weerter Minderbroeders dienst deden.

In 1660 of kort daarvoor is een franciskaan zielzorger geworden in Geldrop en tot 1730 is er een post van de franciskanen gebleven. Van 1671 tot 1673 was P. Petrus Grieten er  "missionaris" ( dat was de term ) en leidde er broederschappen van de Rozenkrans en van het koordje van S. Franciskus. Hieruit blijkt dat ook de leken in Gel- drop in Franciskus' geest wilden leven.

c)      In 1798 vestigde de Kapucijn P. Thomas Kievits van Waspik zich enige tijd in Heeze-Leende om als helper van de pastoor op te treden.

Hier ontmoeten wij een Kapucijn in dit gebied. Over deze ordebroeders van mij kan ik nog enkele gegevens verschaffen, hoewel deze dorpen sterk in de invloedssfeer gelegen hebben van her franciskanerklooster te Weert.

Uit de klapper van werkzaamheden der Kapucijnen lopend van 1882 tot 1968, blijkt dat in Heeze, Leende, Zesgehuchten, Geldrop en Sterksel Kapucijnen gepreekt hebben. Dat kan gaan om:

-   een spreekbeurt voor de Boerinnenbond of de Jonge Boeren te Leende, (1952, P. Chrysostomus );

-   een lezing over drankbestrijding door P. Emmanuel te Geldrop in 1907;  

-   een missie te Zesgehuchten in 1897, 1909 en 1913;

-   retraite voor broeders of voor de patienten te Sterksel (tussen 1954 en 1961 jaarlijks );

-   of de Feestpreek bij het Jubilé te Heeze 350 jaar na de Marteldood van de H. Nicasius ( 1922 ).

Het zijn slechts verspreide gegevens waar ik bij een eerste globaal onderzoek op stootte. De onvolledigheid van het beeld dat ik geschetst heb, brengt mij tot het derde deel van mijn uiteenzetting.

FRANCISKUS IN BRABANT: SUGGESTIES VOOR HEEMKUNDIG ONDERZOEK

De lezing waarvan ik hier de tekst presenteer, zou ik willen vergelijken met een steen die in het water valt. Het zal de lezer mogelijk vergaan zoals het mij bij de voorbereiding is overkomen: je doet de ene ontdek- king na de andere en je raakt geboeid door je onderwerp, in dit geval: Franciskus' volgelingen in Brabant, met name in Heeze, Leende, Zesgehuchten, Geldrop en Sterksel .

In het derde deel wil ik naar de toekomst kijken en zo mogelijk héél konkreet.

1.  Het is n.l. duidelijk dat de gegevens uit deel II nog aanvulling  behoeven. Met name onderzoek in archieven van gemeente en kloosters kan het beeld vervolledigen van Franciskus' doorwerking in dit gebied. Ook het napluizen van heemkundige en historische tijdschriften en boeken kan tal van minuskule draadjes opleveren, die samen het ene borduurwerk te zien geven: Franciskus in Heeze, Leende, Zesgehuchten, Geldrop en Sterksel. Dit onderzoek zou men de eerste kring in het water kunnen noemen.

2.  Wanneer hier ter plaatse resultaten te melden zijn, dan kan een publikatie volgen. Daarmee wordt de interesse gewekt van andere heemkundekringen, die op hun beurt sporen kunnen nagaan van Franciskus' volgelingen in hun gebied. Daaruit kunnen lezingen en publikaties volgen, bijv. over Franciskus in Den Bosch, Franciskus in Bolsward, Franciskus in de Mijnstreek. Een tweede kring rond de tekst die hier gepubliceerd wordt.

3.  Onlangs kreeg ik bezoek van Dr. Bax, kultureel antropoloog aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Samen met een aantal studenten onderzoekt hij het samenlevingspatroon van de boerenbevolking in de Kempen. Hij is van huis uit Gereformeerd en bij dit onderzoek stootte hij op de invloed die godsdienstige leiders, m.n. pastoors hadden op het ekonomisch en sociaal leven van hun dorpsgemeenschap.

Men kan het verleden van de Brabantse bevolking niet verstaan wanneer men de centrale plaats niet in het oog houdt, die het geloofsleven door innam.

In maart 1979 werd op initiatief van de historische sektie van het oordbrabants Genootschap een werkgroep: Brabants Verleden ingesteld. Ik meen dat mijn uiteenzetting geplaatst kan worden in het kader van de doelstelling van deze werkgroep: inventariseren, verzamelen en bruikbaar maken van materiaal over Brabants verleden. Dat is de derde kring die zich vormt rond mijn lezing te Leende.  

4.  Maar ook de franciskaanse wereld zelf is geïnteresseerd in wat wij hier bereiken. Sinds 1976 zijn er vele publikaties verschenen over Franciskus in ons land. In een bijlage vermeld ik de voornaamste. ( bijlage 8 )

Maar Franciskus' ideaal is geen papieren ideaal. Als volgeling van Franciskus wil je het vuur dat jou zelf heeft aangestoken, doorgeven aan onderen. Daarom hoop ik dat de interesse voor wat Franciskus ter harte ging overslaat op vele, ook jonge mensen.

In 1982 is het 800 jaar geleden dat hij geboren werd. Nu al worden in vele landen herdenkingsaktiviteiten gepland, waaronder kongressen waarop resultaten van plaatselijk historisch onderzoek worden bijeengebracht ( inlichtingen bij ondergetekende ).

De vierde kring kan zich verwijden over de grenzen van 1979 en van Nederland heen.

Ik wil eindigen met de tekst die Pater Emmanuel van Zesgehuchten liet afdrukken op het gedachtenisprentje van zijn Gouden Kloosterfeest in 1942:

“Franciskus' volgeling zijn, heerlijk lot

 Ik dank U uit geheel mijn hart. o God". 

8 Bijlagen:

1. schema: Franciskus' volgelingen in Noord Brabant;

2. over de H. Nicasius ( apart artikel - E.K. );

3. kapucijnen uit Heeze;

4.          “           “   Leende;

5.          “           “   Zesgehuchten;

6.          “           “   Geldrop;

7. over P. Eusebius;

8. publikaties over Franciskus en zijn volgelingen. 

BIJLAGE 1

FRANCISKUS VOLGELINGEN IN BRABANT

EERSTE ORDE

FRANCISKANEN      -1228 Den Bosch ( tot 1629 )

                                   -1645 Megen

KAPUCIJNEN            -1651 Den Bosch ( tot 1629 )  

                                    -1625 Breda ( tot 1637 )

                                    - 1645 Velp

                                    -1848 Handel

                                    -1974 Langeweg

                                    -1879 Tilburg-Korvel

                                    -1887 Breda

                                    -1892 Helmond

                                     -1997 Den Bosch

                                     -1919 Udenhout

                                     -1937 Eindhoven

                                     -1954 Oosterhout

                                     -1967 Tilburg-Poirterstraat

                                     -1968 Eindhoven-Poeyerstraat

KONVENTUELEN   

TWEEDE ORDE

 KLARISSEN               - Urbanisten     -1349 Den Bosch ( tot 1654 )       -                                                                - 1512/13 Boxtel ( tot 1717 )

                                      - Koletinen       -1889 Tilburg

                                                                -1900 Helmond

                                                                 -1936 Eindhoven

                                      - Kapucinessen

DERDE ORDE

SEKULIER                   - ontstaan rond franciskaanse kloosters

                                        nu Franciskaanse Lekenorde ( regio Brabant  )