De Sint Petrus Banden kunsthistorisch bezien

Heemkronijk jaar:1985, jaargang:24, nummer: 3 en 4, blz.73- 81

DE SINT PETRUS BANDEN KUNSTHISTORISCH BEZIEN

door: J.L.A.M.Coenen

Het is niet de eerste keer dat er in de Heemkronijk over de kerk en haar toren in Leende wordt geschreven(7). Het zal ook niet de laatste maal zijn; terecht, want dit laat-gotische kerkgebouw, dat nog maar kort geleden met de medewerking van Monumentenzorg is gerestaureerd, is deze aandacht waard.

OVER DE VROEGE BOUWGESCHIEDENIS

Leende wordt, voor zover thans bekend, voor het eerst genoemd in een oorkonde uit 1253(2). De oudst bekende schriftelijke bron waarin sprake is van een kerk, is een charter van 1285 (3). Hierin wordt door Willem, Heer van Horne en Altena, het patronaatsrecht van de kerken van Leende en Heeze geschonken aan het klooster van Keizerbosch te Neer. Dit hield o.a. het recht in, de voordracht op te maken voor de benoeming van een pastoor. Waar die kerk toen stond en hoe zij er heeft uitgezien, is niet bekend. Waarschijnlijk is het een houten gebouwtje geweest, zoals dat toen ook bij andere dorpskerkjes in deze contreien het geval was. Evenmin weten wij wanneer in Leende de eerste stenen kerk werd gebouwd, maar het vermoeden is niet ongegrond, dat de onmiddellijke voorganger van het huidige kerkgebouw een stenen kerk is geweest die op dezelfde plaats heeft gestaan. Zo bleek bij de onder leiding van architect Jos Cuypers in 1905 uitgevoerde restauratie van de toren, dat de fundering hiervan bestond uit gestort brikpuin, dat vermoedelijk afkomstig was van een voorafgaande kerk of toren. Ook steunen bepaalde bouwkundige sporen in het koorgedeelte van de kerk het vermoeden van een aanpassing van oudere bouwelementen van een reeds bestaand stenen koor van een eerder kerkgebouw aan het schip van de "nieuwe" kerk. Voor die aanpassing zou ook het feit kunnen pleiten dat de as van het koor niet geheel in het verlengde ligt van het schip (ligt iets naar het noorden gedraaid). Blijft echter, dat men bij gebrek aan gedocumenteerde bronnen over de vroege bouwgeschiedenis van de kerk, in het duister tast. De "Voorlopige lijst der Nederlandse monumenten van Geschiedenis en Kunst(4)” geeft op grond van vermoedens de volgende dateringen: koor ± 1400, schip 15de eeuw en toren tweede helft van de 15de eeuw.

Opvallend is de grootte van de kerk en de monumentaliteit van haar toren, indien wij in aanmerking nemen dat, toen deze werd gebouwd, Leende nog maar zeer weinig inwoners telde. Om de gedachten te bepalen: in 1512 waren er in Leende 171 "haardsteden" (5). Leende moet dan ook wel in die dagen betrekkelijk welvarend zijn geweest. Blijkbaar heeft de grote rijkdom van het toenmalige Bourgondische Brabant vanuit de stedelijke handelscentra hierop een uitstralingseffekt uitgeoefend. Ook kan het feit dat toen de Heren van "De Heerlijkheid Heeze en Leende" tot de machtigste edelen van het Hertogdom Brabant behoorden, wel een rol hebben gespeeld.

LAATGOTIEK

Alvorens nader in te gaan op het bouwwerk van de kerk en de toren, willen wij eerst iets zeggen over de bouwstijl hiervan in het algemeen. Veelal wordt de Sint Petrus Banden te Leende een laatgotisch bouwwerk genoemd. De laatgotiek is de stijlperiode die, grofweg aangeduid, ligt tussen de jaren 1350-1525. Dit begrip vergt echter een nadere specifikatie. Het beeld van de laatgotiek toont namelijk binnen onze landsgrenzen door plaatselijke tradities, aanwezige bouwstoffen, bodemgesteldheid enz., een aantal regionale varianten die, naast overeenkomsten, elk hun eigen kenmerken hebben. Zo kan onderscheid worden gemaakt tussen Schelde-, Brabantse-, Nederrijnse-, Maaslandse- en Kempense gotiek, van elk waarvan overigens het uitstralingsgebied verder reikt dan hun geografische benaming doet vermoeden.

Binnen dit scala van laatgotische stijlvarianten behoort het kerkgebouw van de Sint Petrus Banden te Leende tot het z.g. Maaslandtype. Deze vorm van gotiek treft men aan in een betrekkelijk ruim gebied langs de beide oevers van de Maas, lopend vanaf ongeveer de streek Dinant-Namen tot aan Nijmegen. Volgens Timmers is de kerk te Leende de meest noordelijke en bovendien de meest gave Maaslandse kerk die zich nog in ons land bevindt (6). Anders ligt dit wat de toren betreft, die als een vertegenwoordiger van de Kempense gotiek kan worden gezien en zelfs naast die van Oirschot, Vught, Sint-Michielsgestel, Hilvarenbeek en Asperen, tot de fraaiste Kempense torens kan worden gerekend.

HET EXTERIEUR VAN DE KERK

Het kerkgebouw is gebouwd volgens basilicaal plan. Dit betekent dat het middenschip hoger is opgetrokken dan de zijschepen, waardoor in dit hogere deel vensters kunnen worden aangebracht voor de direkte verlichting hiervan. In het middensohip heeft het kerkgebouw aan weerszijden vier korte spitsboogvensters. Daarnaast zijn ook de zijbeuken zelf, het transept (dwarspand) en het koor, van vensters voorzien. Alle raamtraceringen zijn vernieuwd. De beide zijbeuken zijn aan weerszijden langs de toren doorgetrokken, waardoor de eerste geleding hiervan goeddeels omsloten is. Oorspronkelijk had de kerk een transept dat maar betrekkelijk weinig buiten de gevellijn van de zijbeuken uitsprong. (Zie plattegrond l). Dit maar weinig uitspringende en bovendien lager dan het middenschip liggende dwarspand is karakteristiek voor de Maasgotiek. Aan de kruising van middenschip en dwarspand grenst een lager gelegen koorgedeelte dat wordt afgesloten met een driezijdige absis (koorafsluiting). Vooral aan de dwarsarmen, het koorgedeelte en de absis is sinds 1916 ingrijpend "gesleuteld". Zo werd in 1916/ 1917 het uit ±1400 daterende koor, dat overeenkomstig de Maaslandtraditie weer lager was dan het transept, door Jos Cuypers met ongeveer eenderde verhoogd. De oorspronkelijke hoogte is nog af te leiden uit de raamtraceringen en de verschillende steensoorten. De spanten van het originele houten tongewelf van het opgevijzelde koor bevinden zich nu nog boven de toen aangebrachte stenen overwelving.

ln 1939/1940 werd het koorgedeelte door architekt Geenen nog eens vergaand verbouwd. Hierbij vond o.a. aan de noord- en zuidzijde van het koor -in verbinding met het oude transept- een uitbouw plaats, die men kan zien als een soort van tweede, daarbij verder dan de oorspronkelijke, uitstekende dwarsarm. Hieraan werd aan de noordzijde nog de huidige sakristie gebouwd. (Zie plattegrond 2).

Weliswaar werd het kerkgebouw met deze uitbreiding met twee ruime kerkdelen ten behoeve van de kerkgangers vergroot, maar verloor het koorgedeelte zijn Maasland-karakter en werd het silhouet van deze laat-middeleeuwse kerk geweld aangedaan. Vanuit de oostzijde bezien, maakt dit deel sindsdien een wat "rommelige" indruk.

De van bakstenen opgetrokken muurvlakken van de zijbeuken worden ritmisch geleed door een viertal steunberen, waarvan de situering correspondeert met de inwendige indeling van het kerkgebouw.

HET INTERIEUR VAN DE KERK

Het middenschip van de kerk telt vier rechthoekige traveeën met daarop aansluitend een nagenoeg vierkante kruisingstravee. Aan deze kruisingstravee sluiten een noorder- en zuider-dwarsarm aan, die lager zijn dan het middenschip. De beide op hun beurt weer lagere zijbeuken zijn aan weerszijden langs de toren doorgetrokken en tellen dientengevolge elk een travee meer dan het middendeel. De kruisingstravee heeft een stergewelf. Het middenschip, de beide zijbeuken en de armen van het oude transept worden overspannen door oorspronkelijke zesdelige kruisribgewelven, waarbij de in de lengteas doorlopende kruisribben als een kenmerk van de Maaslandgotiek kunnen worden gezien. Een bijzonder kenmerk van deze stijlschool is eveneens het achttal ronde arduinen zuilen met hun typische Maaslandkapitelen, zoals men die ook in de Sint-Martinuskerk te Weert aantreft. ln tegenstelling met het z.g. koolbladmotief van de Brabantse gotiek, bestaan de kapitelen van de Maaslandse gotiek uit gestileerde, rechtopstaande en plat tegen de schacht gedrukte bladeren van het plompe- of lissebladtype. Dit type zuilen treft men aan in het gehele Maasgebied. Zij werden bij de groeve in de streek bij Namen op bestelling en op maat gemaakt en per schip en wagen naar de plaats van bestemming vervoerd. Leende is de meest noordelijke gelegen plaats waar men deze kapiteelvorm aantreft.