Het Graf- en Rouwbord in de N.H.Kerk te Heeze
Heemkronyk jaar:1981, jaargang:20, nr.3 en 4, blz.10- 17
HET GRAF- OF ROUWBORD IN DE N.H.-KERK TE HEEZE
door: E.G.H.L Kolen
In de Nederlands Hervormde kerk aan de Kapelstraat te Heeze hangt aan de muur naast de ingang een bord. Ten aanzien van de naam van zo'n bord heerst enige verwarring .
Omschrijvingen als doodsbord, grafbord en rouwbord worden regelmatig gebruikt. In de "Van Dale" vonden we bij het woord doodsbord geen omschrijving. Bij het woord grafbord (7) vonden we:
"......ruitvormig wapenbord, boven of nabij een graf in de kerk opgehangen."
Het begrip rouwbord (2) wordt omschreven als:
"......zwart bord in de kerk waarop met witte letters naam, titels enz. van een overledene worden vermeld."
In beide omschrijvingen valt bij nadere beschouwing iets terug te vinden als we naar het bijna twee meter hoge bord kijken.
Soortgelijke borden zagen we overigens ook in de N.H.-kerk te Geertruidenberg en in Ellecom (gemeente Rheden) waar de plaatselijke kerk met maar liefst vijf van deze borden wordt "opgesierd”.
Bijna zou men de indruk krijgen dat bedoelde borden enkel en alleen in kerkgebouwen van protestantse origine voorkomen. Dat lijkt ons twijfelachtig omdat in het andere geval de "Van Dale" zeker een adjektief vermeld zou hebben, waarmee een bepaald soort kerkgemeenschap aangeduid zou zijn.
Toen we navraag deden wanneer dit bord vervaardigd was, kon men ons geen uitsluitsel geven. Evenmin leverde de "waarom-en hoe-vraag" een bevredigend antwoord op.(3).
Tenslotte moesten we een "keuze" maken tussen twee nogal ver uiteenliggende jaartallen, namelijk 1784 en 1906.
0m dit vraagstuk verder te kunnen behandelen, achten we het gewenst vooraf - zij het in schematische vorm - een gedeelte van de familiestamboom van Van Tuyll van Serooskerken weer te geven:
TEKST VAN HET BORD.
DEN HOOGWELEDELGEBOREN HEERE
REINOUD DIEDERIK
BARON VAN TUYLL VAN SEROOSKERKEN
HEERE VAN ZUILENBORG
VRYHEERE VAN HEEZE LEENDE
EN ZESGEHUCHTEN
Beschreven in de ridderschap van 's Lands van Utrecht en wegens dezelve extraordinaris gedeputeerde in den Ed. Hove dier provincie etc.etc.
Overleden den XVII september CDDCCLXXXIV
Oud XXXVIII jaren.
TWEE MOGELIJKHEDEN.
We hadden het dus over twee mogelijkheden: 1784 (5) of 1906.
Voor laatstgenoemd jaartal pleit de overweging, dat in datzelfde jaar het familiegraf geopend werd. In de kerkeraadsnotulen van de N.H.-kerk te Heeze lezen we:
"...Bij het afbreken der oude kerk is geopend het familiegraf der Van Tuylls van Heeze. Daarinlagen begraven: Reinout Diederik Baron van Tuyll van Serooskerken, heer van Zuilenburg, overleden te Heeze op 13 september 1784. Hij was geboren te Zuilen 3 of 71 augustus 1746
en
Hendrik Reinout Baron van Tuyll van Serooskerken, geboren op 6 februari 1776, overleden te Heeze 18 februari 1810.
Na de opening van de grafkelder zijn de stoffelijke overblijfselen van bovengenoemde personen daarin blijven rusten en werd voorts de kelder met zand gevuld. Aldus geschiedde in de maand Augustus van het jaar 1906." (6)
Op dat moment was Samuel John Baron Van Tuyll van Serooskerken kerkvoogd en van hem is bekend dat hij veel heeft gedaan voor de Nederlands Hervormde gemeenschap. Om die reden zou hij, als herinnering aan Reinout Diederik, het bord hebben later vervaardigen.
Tot zover 1906. Er zijn echter argumenten aan te voeren, die tegen 1906 pleiten!
TWEE JAARTALLEN.
De eerste aanleiding om aan 1906 te twijfelen moet gezocht worden in het feit dat men in dat jaar de stoffelijke resten vond van twéé personen. Die van Reinout (of: Arnout) Diederik alsook die van Hendrik Reinout.
Wat zou dan meer voor de hand gelegen hebben dan dat Samuel John twéé borden zou hebben laten vervaardigen: één voor elk van de twee gestorven familieleden?
Daarvan is niets bekend, noch uit mondelinge overlevering, noch uit schriftelijke berichten zoals bijvoorbeeld de kerkeraadsnotulen.
Indien we dus 1906 als "kandidaat" terzijde schuiven, mogen we plots bijna honderd jaar terug in de lokale geschiedenis, namelijk naar 1810, het jaar waarin Hendrik Reinout overleed. ln dat jaar moet ook hij bijgezet zijn in het familiegraf, zoals blijkt uit een eerder vermelde kerkeraadsnotulen.
Een andere overweging is de volgende:
de Hervormden "kerkten" in twee gebouwen. ln het kerkgebouw op de Kerkhof, tussen Heeze en Leende, en in de voormalige St. Janskapel aan de Kapelstraat te Heeze (7). De kerk op de Kerkhof was kennelijk te groot voor het relatief kleine aantal protestanten te Heeze. Zo schrijft bijvoorbeeld Servaas de Graaf: "...en in November van het jaar 1805, in ruim huizen en hutten 1741 inwoners, waaronder 48 personen van den Gereformeerden Godsdienst.” (8)
Voorts dient opgemerkt te worden dat de kapel voor de familie Van Tuyll als het ware een "huiskapel“ was.
Hoe het ook zij, de Hervormde gemeente dient een aavraag in om meer in de kapel en minder in de grote kerk te hoeven "kerken". Dat verzoek werd kennelijk met instemming begroet, want het werd de Heezer protestanten in 1792 toegestaan om slechts één maal per maand de grote kerk te gebruiken voor de diensten (9). Met name het jaartal 1792 verdient extra aandacht!
Het rouw- of grafbord zal namelijk vóór dat jaar gemaakt zijn. Immers, de graftombe bevond zich in de kapel. Daarom lijkt het ons geen vreemde gedachte dat het bord in de grote kerk hing. Na 1792 werd de grote kerk nog maar een keer per maand gebruikt. Om die reden mag aangenomen worden dat het meer de moeite loonde het bord vóór 1792 te laten maken.
DE PERSOON REINOUT DIEDERIK EN WAAROM 1784.
In 1784 overleed, zoals we reeds vaststelden, Reinout Diederik op de jonge leeftijd van 38 jaar. Geboren in 1746, werd hij later militair; hij bracht het tot luitenant ter zee. Nadat hij in 1770 ontslag nam, trouwde hij in 1772 met Carolina, Barones van Randwijk. Zij overleefde haar man vele jaren, want zij stierf pas in 1823. (10)
Dat Reinout Diederik in met name de kapel begraven werd, weten we uit een akte, gedateerd op 25 november 1784:
"...Alsoo aan de Hoog Wel Geboore Vrouwe Carolina Ursulina Philippote, Baronesse van Randwijk, Douarière van Wijlen Den Hoog Wel Gebooren Heer Reinout Diederik Baron van Tuyll van Serooskerken in leeven Heere deeser Vrije Grond Heerlijkheid Heeze, Leende en Sesgehugten, na het overlijden van haaren Gedagte Heere Gemaal, op haar Versoek was toegestaan om in de Capelle alhier ten haaren kosten een Qgrafkelder te moogen doen maaken en daar in het Lijk van haaren voornoemd Heere Gemaal te plaatsen....." (11).
Al met al lijkt het ons aannemelijk dat de weduwe van Reinout Diederik, behalve voornoemde graftombe, ook een graf of rouwbord liet maken. In beide kerkgebouwen zou dan een tastbare herinnering aan haar overleden echtgenoot zijn. Wellicht dat hier zéér menselijke gevoelens een rol speelden, een aspekt, dat, zelfs in een historisch betoog, een plaats mag hebben!
De in het begin van dit artikel gestelde vraag hoe het bord in de kapel terecht is gekomen, moet, zo mag aangenomen worden, gezocht worden in het feit dat de grote kerk - mede vanwege eerder geschetste omstandigheden - steeds meer in verval raakte.
In 1828 tenslotte, zo lezen we in Van Moorsels' Kronijk:
"...heeft men begonnen de grote kerk af te breken en de oude stenen en verdere afbraak met karren naar de nieuw te bouwen kerk over te brengen." (12)
Ongetwijfeld heeft men vóór die afbraak het bord in veiligheid gebracht, dat wil zeggen, opgehangen in de kapel aan de Kapelstraat te Heeze!
Bronvermelding en annotaties:
(1) Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, deel 1.
Dale, van; Den Haag 1976, p.854.
(2) Dale, van; t.a.p.; p.2101.
(3) In de Lichtbron, jrg.1980, no.104, het orgaan van de Nederlands Hervormde gemeenschap te Heeze, Leende en Maarheeze, schrijft redakteur C. Smit:".... De trouwe Bezoeker van onze kapel zal deze naam niet vreemd in de oren klinken. Reinout was gehuwd met de Baronnesse van Randwijk, maar hij overleed "alreede 18 september te Heeze." Zijn weduwe kocht een graf in de kapel waar hij begraven werd. Ter nagedachtenis aan hem is toen (!-(?)-E.K.) het doodbord aangebracht, dat gelukkig ongeschonden bewaard is gebleven en naast de ingang in de kapel hangt."
(4) Dit ruim 60 pagina's tellende boekje werd in 1911 te Zaltbommel uitgegeven. Het werd niet in de handel gebracht. De jaartallen 1916 en 1955 zijn uiteraard afkomstig van schrijver dezes.
(5) Of 1785! Tenslotte moest het bord na de bestelling ook vervaardigd worden. ln een tijd waar vakmanschap handwerk betekende, mag aangenomen worden dat men geruime tijd nodig had voordat het bord gereed was.
(6) Uit de kerkeraadsnotulen van de Nederlands Hervormde kerk te Heeze van het jaar 1906.
(7) Beide van origine katholieke kerkgebouwen werden kort na 1648, toen de Vrede van Munster gesloten werd, door de Hervormden overgenomen. Dat lezen we op bladzijde 15 van het boek van Pater Domien de Jong: Kronijk of aantekening der merkwaardige voorvallen binnen de gemeente Heeze en eenige omliggende dorpen en enkelde welken algemene belangstelling verdienen.
De oorspronkelijke schrijver, Hendrik Godefridus van Moorsel, gemeentesekretaris van Heeze, Leende en Someren schreef destijds: "...1648 13 July hebben de gereformeerden predikanten in de grote kerk en St. Antoniskapel, gelijk ook te Leende in de grote kerk voor de eerste maal gepredikt. De eerste perdikant was Abraham Rodenborgh."
(8) Zie Heemknonyk, jrg.20, nr.2, augustus 1981, in rubriek "Heemkundig Antiek" Van P.J. Latjes.
(9) Die goedkeuring vinden we terug in de Resolutie van 4 mei 1792 van de Raad van State. De Resolutie staat vermeld in het Acta boek 11 van de Gereformeerde gemeente te Heeze, 1777-1837, p.49-58.
(10) De heerlijkheid van Heeze, Leende en Zes-Gehuchten, Meindersma, Dr.W.; Zaltbommel, 1911; p.28.
(11) Afschrift van resolutie van dorpsbestuur Heeze, d.d 25 november 1784; aanwezig in archief van Van Tuyll van Serooskerken, Heeze inv.nr. C 109.
(12) Jong, Pater Domien de; t.a.p.; de gegevens voor deze notatie vonden we in zijn Kronyk op bladzijde 48.
