Het voorspel ener Zesgehuchtense wind-volmolen

Heemkronyk jaar:1981, jaargang:20,  nr.3 en 4,  blz.34- 45

HET VOORSPEL ENER ZESGEHUCHTENSE WIND-VOLMOLEN

door: J.A. van der Meer

Wie zich verdiept in de geschiedenis van Geldrop komt zonder enige twijfel tot de ontdekking dat deze voor een groot deel bepaald is door de ontwikkeling van de textielindustrie waarmee haar bewoners zich reeds eeuwen geleden hebben beziggehouden. J. van Oudenhoven vermeldde in 1670 betreffende Geldrop, dat "de Coop-lieden trafijck ende manufactuere van Wolle-Lakenen daer seer voort gaet ende altijt gedaen heeft soo datter Coop-lieden sijn die hondert vijtigh ende twee hondert Menschen dagelijcx werck-geven int maken der Wollen-Lakenen midts daer seer populeus is”. (1)

In een beschrijving van Geldrop door S. Hanewinckel in 1798 leest men: "De Inwoners, die men op 1099 zielen schat, winnen voor het grootst  gedeelte, enige boeren uitgezonderd, den kost met het weven van wolle lakenen; zij weven dezelven vrij goed zodat de fijnsten wel eens voor  Leidsche of Verviersche lakenen worden verkocht: 'er worden ook enige andere gestreepte stoffen gemaakt". (2)

Hoewel deze bestaansbron thans nauwelijks meer van enige betekenis is, zijn er met name in het centrum van Geldrop nog duidelijke sporen van industriele aktiviteiten waarneembaar.

De textielnijverheid vond in deze plaats haar oorsprong in de huisnijverheid, welke op primitieve wijze werd beoefend. We vonden de huiswevers voornamelijk onder de boeren, bij wie het spinnewiel en het weefgetouw hadden gediend om in de eigen behoeften te kunnen voorzien, in ogenschouw nemend, dat het beoefenen van de landbouw nauwelijks mogelijk bleek bij gebrek aan goede grond en in het gunstigste geval extra werd bemoeilijkt door de gebrekkige regeling van de grondwaterstand. Het is begrijpelijk dat door de geringe opbrengst van de bodem de bewoners naar een andere bestaansbron moesten uitzien. Zo kwamen zij er toe om bij het vervaardigen van wollen stoffen een surplus te produceren en dit aan kooplieden te verkopen. Deze ontwikkeling werd nog versterkt doordat stedelijke bedrijven zich verplaatsten naar het platteland, waar minder drukkende lasten waren, een grotere vrijheid van beroepsuitoefening heerste en goedkopere arbeidskrachten ter beschikking stonden; de laatsten beheersten bovendien de techniek van het weven en spinnen (3).

Het produktieproces stond aan het eind van de 18e eeuw onder leiding van een aantal koopman-fabrikanten, de zogenaamde fabrikeurs, die gebruik maakten van kleine werkplaatsen met slechts enkele weefgetouwen, omdat de meeste wevers en spinners thuis werkzaam bleven. Het is vooral aan het energieke en voortvarende optreden van de fabrikeurs te danken, dat de textielindustrie zich in Geldrop verder kon ontwikkelen.

De fabrikeurs hechtten grote waarde aan een zelfstandig  ondernemerschap, wat ondermeer blijkt uit pogingen de verschillende fasen in het produktieproces zoveel mogelijk in eigen hand te houden. Hiermee geraken we aan het eigenlijke onderwerp van dit artikel, waarin we een dergelijke poging, om zich onafhankelijk te stellen, op de voet zullen volgen.

Het betreft hier een gemeenschappelijk initiatief van 21 Geldropse fabrikeurs om te komen tot de oprichting van een wind-volmolen, om daarmee zelf het vervaardigde laken te kunnen vollen. Hieronder dienen we de bewerking te verstaan, waarbij wollen weefsels gelijktijdig krimpen en vervilten, terwijl tevens een min of meer ingrijpende verandering van de struktuur van de stof ontstaat, zowel in- als uitwendig; inwendig door het aan elkaar vilten van de draden, uitwendig door het min of meer onzichtbaar worden van de binding onder de gevormde viltlaag. Het vollen kan om diverse redenen geschieden, zoals het verhogen van het warmtehoudend vermogen, de weerstand tegen slijtage en het weefsel een zachter gevoel te geven (4).

Voor het vollen van de lakens was in Geldrop reeds een volmolen  aanwezig. S. Hanewinckel maakt daar melding van wanneer hij schrijft: "Op dit Riviertjen liggen hier twee schone Molens, zijnde de éne een koorn- en de andere een olie- en volmolen". (5)

Zoals we zullen zien vonden de fabrikeurs dat de kapaciteit van deze molen onvoldoende was om alle lakens te kunnen vollen, waardoor zij genoodzaakt waren de lakens buiten Geldrop te vervoeren. Verhagen vermeldt dat dit in de 18e eeuw geschiedde in de volmolen onder Hoijdonk, gelegen tussen Breugel en Nederwetten (6). Zonder deze bewering in twijfel te willen trekken, moet worden opgemerkt, dat ook de molens van plaatsen zoals Stratum, Woensel en zelfs het noorden van de Zuidelijke Nederlanden het zogenaamde "Luikse" Geldropse laken volden.

Keren wij echter terug naar het uitgangspunt van deze beschouwing: "Is  gelezen addres van een aantal Burgers, Lakenfabrikeurs te Geldrop,  verzoekende, om daar bij aangehaalde redenen, authorisatie tot 't bouwen van eenen Wind-Volmolen aldaar."

Op 7 april 1796 ontvingen de Representanten van het Volk van Bataafs Braband van "de Burgers laken-fabrikeurs binnen den dorpen Geldrop” het hiernaast afgedrukte verzoek om "tot favoriteit van het Gemeene Best en tot voordeel der Arme en Kostwinnende Borgers, weegens het Lakenfabriek binnen deesen dorpe Geldrop, om binnen deesen dorpe  Geldrop te bouwen een Wind Volmolen tot voor de Lakens te kennen bereijden, om door dien Weg de Wollen Lakens op Zijn tijd te kennen vollen." (7)

ln het verzoekschrift maakten de fabrikeurs duidelijk dat de voorgenomen oprichting van een wind-volmolen in een dringende behoefte zou voorzien, ondanks de aanwezigheid van een water-volmolen, die tevens dienst deed als koren-, boekwijt- en oliemolen. De fabrikeurs achtten de kapaciteit van de bestaande molen onvoldoende. Daarbij wezen zij op het probleem dat "onze Rivier niet in staet is, om het  Water te Leeveren, tot de vierde part der hier gemaeckte lakens, te Bereijden of te vollen, en des Somers in het geheel niet ken vollen bij gebrek aen Water, en door die weg het fabriek moet stilstaan.”

Stagnatie in de bereiding van wollen stoffen en de daarbij behorende werkzaamheden, zoals het op tijd vollen van het laken, moest volgens de fabrikeurs noodzakelijk leiden tot een regelrechte katastrofe, omdat het ondermeer inhield dat zij niet in staat zouden zijn om "de Lakens te kennen Leeveren aen holland, welk voorheen geen plaets heeft gehad, en wij nu het geluk hebben bekomen, om in de hollandse provincie te mogen Leeveren".

De fabrikeurs vestigden er de nadruk op dat bij vermindering van de produktiviteit de kostwinnende burgers hun werkzaamheden niet meer konden voortzetten en dientengevolge in gebrekkige omstandigheden zouden komen te verkeren. Een reden temeer om over een eigen wind-volmolen te kunnen beschikken.

Volgens de ondertekenaren van het verzoekschrift boden de volmolens te Statum en Woensel ook geen oplossing om de lakens gevold te krijgen, omdat laken- en baijen stoffen uit Tilburg en uit de omliggende dorpen eveneens voor bewerking in deze molens werd aangeboden, hetgeen nog niet eerder het geval was geweest.

De lakenfabrikeurs hadden in feite altijd al problemen gehad om hun lakens op tijd gevold te krijgen. Daarom zagen zij zich al eerder genoodzaakt om de lakens buiten het territorium van de Bataafse Republiek naar het prins-bisdom Luik te vervoeren, wat evenwel tot nadeel had, dat het een grote verzwaring van financiële lasten met zich meebracht: "Swaere in- en uijtgaende Regten, en Swaere vraghtlonen."

De fabrikeurs ondervonden dit terecht als een belemmerende faktor voor hun produktiviteit. Zij verfoeiden de binnenlandse paspoorten, die nodig waren voor het vervoer van laken binnen de generaliteitslanden, alsmede de verplichting tot het betalen van de in- en uitgaande rechten, waardoor de toch al zo geringe winstmarge aanzienlijk smalde.

Voor alle vervoer binnen Staats-Brabant (na 1795: Bataafs- Brabant) moest tol betaald worden. Zo gauw de fabrikeur zich met zijn goederen buiten het dorp waagde, kon hij er zeker van zijn dat hem een of andere belasting werd opgelegd (8).

Het is duidelijk dat een dergelijk belastingstelsel de ondernemerszin weinig bevorderde. Het getuigt dan ook van moed en vastberadenheid, durf en initiatief, dat de Geldropse ondernemer zich hierdoor niet heeft laten afschrikken.

Het is begrijpelijk dat de fabrikeurs in het onderhavige belastingsysteem een sterk argument vonden om de oprichting van een eigen wind-volmolen te bepleiten, immers "zoo zoude zulks tot groot voordeel van de kostwinnende borger strekken, en tot nut van het algemeen, waertoe eenieder vaderlandschen borger op dient te werken, en ter harte te neemen, om Bataasch Braband des te meerder te doen triopheeren".

Het verzoek werd door de gewestelijke bestuurders ter advisering in handen gesteld van de Commissie van Algemeen Welzijn, Informatie en Organisatie, die op haar beurt besloot de municipaliteit (: de toenmalige benaming voor gemeentebestuur) van Geldrop om "Consideratien en Berigt" te vragen.

Nog diezelfde maand, te weten op 30 april 1796, berichtten de leden van de municipaliteit dat zij het initiatief van de fabrikeurs volledig ondersteunden: "Zoo is het dat Wij na rijpe overweegingen daer op geïnformeert hebbende het bij requeste geponeende conform de Waerheijd is daergesteld als Eijgentlijk wat aengaet, als dat tot Geldrop  op de Volmolen geene Zeekere bepaling kan wonden gemaekt, de hoeveelheijd van Lakens daer kunnen worden gevold maer in tegendeel  kunnen Wij verklaren als dat de Lakemfabrikeurs niet alleen naer den Landen van Luijk moeten met hunne Lakens, maer Zelfs naer het  Pruysche territoir en daer hunne Lakens moeten laten vollen en dezelfve  ook dikmaals bedorven tehuys krijgen, zoodat dezelve vol gaten zijn en  des Zoomers alhier tot Geldrop zoo Een gebrek aen water is als dat er Somteyts de geheele somer bijna niet kan gevold worden en op de  bijgeleegen molens niet kunnen worden geholpen en door dien oorsaken  naer andere Territoiren moeten wonden vervoerd". (9)

Het schrijven werd ondertekend door P. van der Elsen, president, en de schepenen H.L. van den Broek, Wilh.J. v.d. Heuvel en M. van Deursen.

Men had van het Geldropse bestuurskollege nauwelijks anders kunnen en mogen verwachten: zij behoorden immers tot de ondertekenaren van het verzoekschrift.

Het feit dat we deze namen ten tweede male tegenkomen berust niet op louter toevalligheid. Bij bestudering van de ontwikkeling van de Geldropse textielindustrie blijkt dat er veelal sprake is geweest van eendrachtige samenwerking tussen het gemeentebestuur en de fabrikeurs (en in latere perioden met de fabrikanten), hetgeen zijn oorzaak vindt in de rol, die de fabrikantenfamilies in het bestuur hebben vervuld.

Het samengaan van het uitoefenen van bestuurlijke taken met die van het ondernemerschap heeft tot voordeel van het ekonomische leven van de Geldropse gemeenschap geleid.(10)

Het verzoek van de fabrikanten kon echter niet zonder meer worden gehonoreerd.

Op 10 mei 1796 gaven de eigenaren en administrateurs van de volmolens te Woensel, Geldrop en Stratum in een aan de Representanten van het Volk van Bataafs Brabant gericht schrijven kort en bondig uiting aan hun bezwaar:

"Geeven reverentelijk te kennen de Eijgenaer en administrateurs van de resp. vol-molen te Woensel, Geldrop, en Stratum, dat zij in ervaring zijn gekomen, dat er eenen requeste gepresenteert zouden zijn of worden aen Ulieden om Octrooij tot het eerigeren van eenen nieuwen Vol-Molen te Geldrop, 'twelk in prejudicien zouden verstrekken van de subalternen, waeromme zij zig keeren tot Ulieden met ootmoedig verzoek, om de voorn. requeste te wijzen van de hand, ofwel alvorens daer op te  disponeren dezelve te stellen in handen van de ondergeteekenden om  Ul. daer op hun belang voor te draegen, en deze aen te neemen voor  antidolael."