Twee houten armrelielhouders te Heeze
Heemkronyk jaar:1981, jaargang:20, nr.3 en 4, blz.150- 154
TWEE HOUTEN ARMRELIEKHOUDERS TE HEEZE
Door: W.H.Th. Knippenberg
Tot de kerkschat van de parochie van de H. Martinus en de H. Agatha te Heeze behoren twee reliekhouders, die de vorm hebben van een staande arm met daarboven een hand. Deze houders, 59 cm. hoog, zijn gemaakt van zacht hout en bruin gebeitst; zij dateren uit het einde van de 18de eeuw. In een liggende cartouche op de voet van de houder staan afgekort de namen van de heiligen, van wie de relieken hierin bewaard worden "S.A.M.D." en "S.H.N.".
ln het parochiearchief bevindt zich het Memoriale Parochiae de Heeze, waarin pastoor Stephanus Petrus Gast (1862- 1884) schrijft, dat hij "uit verschillende aanteekeningen en losse bladeren van wijlen de Weleerwaarde Heeren J.B. de Zeeuw (1813-1819), Joan. Gast (1819-1854) en Caspar van de Ven (1854-1862), pastoors dezen Gemeente, het volgende heeft bijeengebracht”. Op blz. 95 schrijft hij: "Nog bestaan hier twee Reliquien van den H.AMANDUS en HONESTUS, ook zijn derselver brieven aanwezig, doch wijl zij losgemaakt zijn geweest, hebben wij opgehouden met dezelve publice (in het openbaar) te vereeren. Over de herkomst van de twee houten reliekhouders staat niets vermeld.
Daar de twee genoemde heiligen, Amandus en Honestus, in Noord-Brabant bijna niet vereerd werden, in tegenstelling met België, lijkt het niet onmogelijk dat de reliekhouders uit België afkomstig zijn. in 1797 had de "égalité" van de Franse revolutie in België tot gevolg, dat alle abdijen en kloosters hun titels en bezittingen verloren en dat hun kerken werden gesloten. Uit deze Belgische kerken en kloosters zijn toen heel wat beelden en altaren e.d. naar Noord Brabant gekomen, waar tengevolge van de "Liberté" eindelijk na anderhalve eeuw weer vrije openbare uitoefening van de godsdienst was hersteld. Zo kochten bijvoorbeeld in 1803 zowel het Catharinagilde als het Jorisgilde uit Eindhoven -Gestel twee altaren uit het opgeheven Sint Catharinaklooster te Achel voor hun eigen kerk. Datzelfde kan gebeurd zijn onder pastoor Theod. Janssens uit Lommel, die van 1780-1806 pastoor was te Heeze.
Armreliekhouders zijn op zichzelf al merkwaardige stukken. Zij zijn oorspronkelijk zeker gemaakt om de arm van een heilige te bergen. In vele gevallen blijkt dat ook zo te zijn. Het kostbaarste waren uiteraard de zilveren armreliekhouders, bekend uit het Duitse Rijnland van de 15de tot de 18de eeuw en uit België van de 17de en 18de eeuw.
In de kerk van de H. Anna te Kleve-Materborn wordt vanaf 1886 een reliekhouder bewaard met de arm van de H. Anna; de reliekhouder, zilver, deels verguld, gedreven en gegraveerd, h. 36 cm., is gemaakt te Keulen rond 1650. De houder heeft de vorm van een arm met mouwplooien en een open hand met opgeheven vingers. Twee armreliekhouders uit de kerk van St. Foillan te Aken bevatten eveneens fragmenten van de armen van de H. lgnatius en de H. Franciscus Xaverius; zij zijn te Aken gemaakt van gedreven zilver en verguld koper, h. 50 cm., in de jaren 1770 en 1772. Opvallend bij deze twee reliekhouders zijn de naturalistisch gedreven onbeklede rechter onderarmen met geopende handen, terwijl alleen het voetstuk een geplooid mouwstuk laat zien.
Uit Aken zijn overigens ook oudere armreliekhouders bekend, zoals die van Karel de Grote (Lyon 1481), van St. Sebastiaan (Aken?; 1470-1480) en van St. Christofoor (16de eeuw). Een zilveren, deels vergulde armreliekhouder, h. 52 cm. (Nederrijns?; 1521) van de H. Martinus wordt bewaard in de Sint Martinuskerk te Emmerich; de arm met geplooide mouwen en uitgestrekte hand rust op een voetstuk met pootjes van granaatappeltjes. lets jonger is de armreliekhouder van de H. Quintinus in de Domschat te Essen; hij dateert uit 1550 -1575.
Ook in Belgie is dit reliekhoudertype bekend. De Onze Lieve Vrouwekerk te Zarlandinge in Oost-Vlaanderen bezit een zilveren reliekhouder, gemaakt te Brussel in 1641-1642; de rechtopstaande arm met gefronste mouw draagt een halfgeopende hand en is 46,2 cm. hoog. De zilveren reliekhouder uit de Sint-Petruskerk te Meerbeke, eveneens in Oost-Vlaanderen, is ook te Brussel gemaakt in 1770 en is 37,8 cm. hoog; uit de wijdgedrapeerde mouw steekt een hand met twee opstaande vingers en opstaande duim. ln de ovale cartouche zit als reliek "de hand van de H. Berlindis"; Berlindis was een Benedictines, rond 933 te Meerbeke overleden.
De Sint-Brigidakerk te Geldrop bezit een zilveren armreliekhouder, h. 46 cm., met een reliek van de kerkpatrones de H. Brigida van Ierland; de arm met de hand is gemaakt door de edelsmid Ger. Habraken te 's-Hertogenbosch in 1624. Even oud ongeveer is de zilveren reliekhouder in de vorm van een rechterhand, bewaard in de Sint Odulphuskerk te Best; de reliek van de H. Odulphus werd in 1620 aan de kerk geschonken en de ongemerkte houder dateert waarschijnlijk uit dezelfde tijd.
Beide Noordbrabantse exemplaren dateren dus van voor de Vrede van Munster in 1648, toen de kerken aan de katholieken werden ontnomen en in de handen van de protestanten overgingen.
Naast de zilveren armreliekhouders komen ook houten exemplaren voor; al bevatten zij vaak relieken van heiligen uit de eerste eeuwen van de kerstening van de zuidelijke Nederlanden, de houders schijnen alle van veel jongere datum te zijn. Bij de tocht van Kerkepad 4 juli 1981 zag ik in de Sint Petrusbasiliek te Sint-Odiliënberg bij Roermond vier houten reliekhouders in de vorm van een staande arm met een hand met drie opgestoken vingers; hierin werden de relieken bewaard van de heilige bisschoppen van Maastricht uit de 6de eeuw, de H. Monulphus en Gondulphus, en van twee bisschoppen van Utrecht uit de 8ste eeuw, Gregorius en Albericus. Dezelfde Kerkepadtocht voerde langs de kerk van Maaseik, waar twee houten gepolychromeerde reliekhouders in de vorm van armen waren tentoongesteld, h. 63 cm.; deze 19de-eeuwse houten armreliekhouders bevatten relieken van de gezusters Harlindis en Relindis, die in de 8ste eeuw abdis zijn geweest van het Benedictinessenklooster te Aldeneik bij Maaseik.
Tot deze groep behoren ook de houten reliekhouders van Heeze; de houders zelf dateren uit het einde van de 18de eeuw. Het is echter moeilijk, enige relaties te vinden tussen de parochiekerk van Heeze en de beide relieken van de H. Amandus en de H. Honestus; nog vreemder is de relatie tussen beide heiligen. De H. Honestus was een leerling van St. Sernin, de eerste bisschop van Toulouse, die in 250 de marteldood stierf. Honestus is later bisschop geworden van Pampeluna in Spanje; behalve patroonheilige van Pampeluna is ook de H. Honestus tot patroon gekozen van een kerk bij Parijs, te Yerres. Voorname relieken van St.Honestus worden bewaard in de kerk van St. Sernin te Toulouse en in de kerk van St. Denis-de-la-Chartre te Parijs. Hoe een reliek van deze heilige uit Frankrijk, eventueel over België, naar Heeze is gekomen, blijft een raadsel, tenzij de familie van de kasteelheren van Heeze, baron d'Holbach, die meegebracht zouden hebben uit Parijs of Brussel, waar zij vaak verbleven.
De H. Amandus, geboren rond 590, werd monnik in Tours en Bourges en in 647 tot bisschop van Maastricht gekozen. Na als missiebisschop veel te hebben rondgetrokken in Brabant en Vlaanderen, trok hij zich, teleurgesteld door allerlei tegenwerking, terug in het door hem gestichte klooster Elnon bij Doornik; daar zou hij in 675/676 zijn overleden.
Hij is de grote apostel van Vlaanderen en Gent en stichtte o.a. daar ook de abdij van St. Bavo. Prof.Dr. Leo van der Essen vertelt, hoe Amandus te Tours de beroemde basiliek van de H. Martinus bezocht en er beloofde zijn leven te gaan doorbrengen als zwerver-missionaris ter wille van de Heer. Rond 620 ondernam hij de lange pelgrimstocht naar Rome, waar hij in de Sint Pietersbasiliek zijn roeping als missionaris bevestigde. Later bisschop geworden van Tongeren-Maastricht reikte zijn werkterrein van de grens van Noord-Frankrijk, over Stavelot in België, langs Susteren, Cuik, de Maas en enige eilanden van Zeeland tot in de huidige provincie Antwerpen. Of hij ook Noord-Brabant, dat tot zijn bisdom behoorde, heeft bezocht, is niet bekend.
In de Sint Martinuskerk te Dommelen bevindt zich een 19de eeuws raam, waarop St. Amandus staat afgebeeld bij zijn bezoek aan het graf van de H. Martinus. Juist vanwege deze band tussen de H. Martinus en de H. Amandus past de reliekhouder van St. Amandus te Heeze in de plaatselijke verering.
Bronvermelding:
(1) Rheinische Goldschmiedekunst der Renaissance- und Barockzeit; Köln 1975, nr. 23 en afb. 91-92 (Kleve -Materborn), nr. 134-134a en afb. 93 (Aken).
(2) Kunstschätze aus dem Sankt-Martini-Münster zu Emmerich; katalogus tentoonstelling 1977, nr. 26 en afb. 61-62.
(3) Zilver met Brusselse keuren, Vanwittenbergh, J.; katalogus tentoonstelling Brussel 1979, nr. 14 en 55.
(4) Verkenning van de middeleeuwse kerk in Limburg, Munsters M.S.C., A.J.; in Limburgs Verleden, deel ll, Maastricht z.j., p. 417-530.
(5) Iconographie de l'art chrétien. Iconographie des Saints, Réau, L.; deel I, Parijs 1958, p. 60-61 (H. Amandus), deel II, p. 655 (H. Honestus), deel III, p. 1203-1205 (H. sernin).
(6) De gulden eeuw onzer christianisatie Vlle-Vllle eeuw, Essen, L. van der; Diest 1939, p. 47 en 54-71 (H. Amandus).