Het Heerlijk Stelsel

Heemkronijk jaar:1986, jaargang:25, jubileumnummer, pag:10 -29

HET HEERLIJK STELSEL

VORMING EN STRUCTURELE EIGENHEID

(4de-16de EEUW)

door: Prof. Dr. D.M..I. van den Auweele

INLEIDING

De fundamentele, organische eenheid van de staat lag conceptueel vervat in de Romeinse imperium-ideologie van principaat en dominaat. Uitgangspunt was de pragmatische vaststelling dat de bestuurbaarheid van een samenleving - en a fortiori van een complexe, heterogene samenleving - blijkbaar rechtstreeks correleerde met de eenheidsgraad van machts- en gezagsuitoefening. Derhalve bleek de eenheidsstaat, dit wil zeggen de staatkundige ordening gebaseerd op niet-gedifferentieerde soevereiniteit, het ideale concept te zijn om dit grote Romeinse Rijk, met zijn veelheid en verscheidenheid aan componenten, samen te houden en te besturen. Concreet betekende dit een stelselmatig toenemende concentratie van macht en gezag in de persoon van de keizer (prínceps-dominus), het 'hoofd' (caput) van het 'lichaam' (corpus) der staat, de onschendbare, onaantastbare drager van een allesomvattende, absolute, in principe aan het volk ontleende maar gesacraliseerde en gecanoniseerde soevereiniteit, kortom de ímperator, dit is de houder van het imperium. Dit impliceerde dat de staat moest uitgebouwd worden als een sterk gecentraliseerde, bureaucratisch geordende monocratie geleid door een keizer, tevens de belichaming en de verpersoonlijking van het algemeen belang, van de vrede, de openbare orde en veiligheid. De hierin vervat liggende expressie van eenheid oversteeg manifest de Oost-West- en de tetrarchieopdeling.         

Lang na de splitsing tussen het Oost- en het West-Romeinse Rijk culmineerde deze politieke optie in de figuur van de Oost-Romeinse keizer Justinianus en tekende zij zich duidelijk af in de grote codificatie van het Romeinse recht, Corpus iurís cívilís genaamd, die onder zijn impuls gerealiseerd werd en de eenheid van staat en recht beklemtoonde: de eenheid van het recht als het cement van de staatkundige eenheid. Dit leidmotief werd in de Renaissance van de 12de eeuw - en niet toevallig in deze Renaissance - heropgenomen en verwoord in het adagium unum sit jus ut unum est imperium. Precies in de Renaissance van de 12de eeuw werd, via de herontdekking van dit Justiniaanse Romeinse recht, meer in het bijzonder van de Digesten, de imperíum-ideologie gerevaloriseerd, genationaliseerd en naar voor geschoven als de tegenpool van het leenheerlijk stelsel, dat zich in de tussentijd der vroege Middeleeuwen gevestigd had en gekenmerkt werd door verregaande desintegratie, verbrokkeling en versnippering van territorium, macht, gezag en recht. Door de geleerde juristen van het Romeinse en het canonieke recht der late 12de en beginnende 13de eeuw werd de leenheerlijke orde als een leenheerlijke wanorde ervaren en verantwoordelijk gesteld voor de complete ontwrichting van het maatschappelijk bestel, vooral omwille van de inherente privatisering en de teloorgang van elke publiekrechtelijke zin.

In het Westen liepen de Germaanse invallers het Romeinse imperium letterlijk en figuurlijk onder de voet. De desintegratie die erop volgde, kwam op zeer uiteenlopende wijze tot uiting, maar drie interfererende krachtlijnen ervan waren bepalend voor de verdere evolutie: primo, de verkaveling en herverkaveling in koninkrijken met, daaraan gekoppeld, de uittekening der koninklijke macht vanuit privaatrechtelijk standpunt, in functie van het persoonlijke, het private belang van de koning en zijn gezelschap (het regnum opgevat als patrimonium, de potestas regia bepaald als mundium en bannum); secundo, de ontwikkeling in de laat-Romeinse tijd van een domaniaal stelsel, waarin, door het in gebreke blijven van de overheid, het accent kwam te liggen op het veilig stellen van de private domaniale belangen en dat, uiteindelijk, aan de basis lag van het ontstaan van het heerlijk stelsel; tertio, het creëren en het vermenigvuldigen van personele, weerom zuiver privaatrechtelijke af hankelijkheidsbanden van man tot man, geconcipieerd vanuit de 'familiale' solidariteit en gebaseerd op persoonlijke trouw, met opdracht van de eigen persoon, met cliëntelevorming, kortom de uitbouw der vazalliteit en van het leenstelsel. Doorheen deze evolutie, die zich voltrok tussen de 3de en de 10de eeuw, verdween de notie 'staat' in de hedendaagse en dus Romeinsrechtelijke zin van het woord nagenoeg volledig. De maatschappij werd getekend door verregaande privatisering en gevat in een web van personele afhankelijkheidsbanden.

Niet zonder nostalgie dacht men in deze tijd weleens terug aan de eenheid van het oude Romeinse imperium en meer in het bijzonder aan de persoon van de Romeinse keizer, de incarnatie van de imperium-ideologie. De Karolingische Renaissance was zo'n moment, een intermezzo in een lange, bijna lineaire vroeg-middeleeuwse evolutie. De keizerskroning van Karel de Grote, en de daarmee gepaard gaande renovatío imperii- en translatío ímperii-problematiek, bood het Westen blijvende anamnese-mogelijkheden, die evenwel pas met de Renaissance van de 12de eeuw ten volle benut werden. De hele juridische, Romeinsrechtelijke onderbouw van het imperium-concept was de Karolingers nagenoeg volledig onbekend, net als het Justiniaanse Corpus iuris cívilis. Voor hen was het keizerschap in se geen instrument om het privaat- rechtelijke te overstijgen, om de publicisering van staat en recht, om het concept 'staat' in zijn hedendaagse en tevens Romeins-rechtelijke betekenis te herstellen. Evenmin als Benedictus is Karel de Grote te beschouwen als een pater Europae, als de patroonheilige - hij werd inderdaad gecanoniseerd - van Europa. Integendeel - en de territoriale eenheid, die hij voor korte tijd wist te herstellen, doet daar niets van af - zijn optie om het leenstelsel, dat in wezen als een privaat-rechtelijk systeem te kwalificeren is, als het beleidsinstrument bij uitstek aan te wenden, bracht vanaf de tweede helft der 9de eeuw het desintegratieproces van Europa op gang. Maar wellicht is de keuze van een dergelijke patronus significant voor het hele E.G.-gedoe.

I  DE  KAROLINGISCHE  UITBOUW  VAN  HET  LEENHEERLIJK STELSEL

Wat hebben de eerste Karolingers, wat heeft Karel de Grote dan precies gedaan of misdaan? Zij hebben, hij heeft het leenheerlijk stelsel geïnstitutionaliseerd en aan een in essentie privaatrechtelijk verschijnsel publiekrechtelijke draagkracht verleend. Gesitueerd in hun historische context waren deze ingrepen niet spectaculair en verre van revolutionair. Ze lagen veeleer in de natuurlijke lijn der ontwikkeling, hielden een valabel antwoord en een concrete oplossing in voor gestelde vragen en problemen. Maar post factum, in het licht der latere niet voorziene en moeilijk te voorziene gebeurtenissen bekeken, blijkt het precies deze erfelijk belaste schakel der maatschappelijke evolutie te zijn, die de loop der dingen in een welbepaalde decentraliserende, machts- en gezagsontbindende richting heeft geduwd.

In de Frankische tijd vond de gewoonte ingang om vrije goederen (eigen goederen, familiegoederen) of allodia, dit zijn onroerende goederen en in het bijzonder gronden waarop het volle eigendomsrecht (naakte eigendom en vruchtgebruik) van de derhalve volle eigenaar rust, om te zetten in tenures met behoud van de naakte eigendom voor de oorspronkelijke, volle eigenaar en met het vruchtgebruik voor de tenurehouder.

Onder de vele soorten vrije tenures (vrij in hoofde van de tenurehouder), die in deze periode tot stand kwamen en ingang vonden, waren de beneficía en precaria belangrijk voor de ontwikkeling der leenheerlijkheid. Deze tenurevorming gebeurde door middel van contracten met zakelijke inslag. Het beneficium-contract gold voor wereldlijke tenuregevers, het precarium-contract voor kerkelijke tenuregevers. Beide kwamen tot stand hetzij op eenvoudige aanvraag van de kandidaat-tenurehouder (beneficium of precarium datum), hetzij na opdracht door deze laatste van zijn allodium onder beding het als tenure terug te krijgen (benefícium of precarium oblatum), hetzij door combinatie van datum- en oblatum-element, wat voor beide partijen interessant was (verdubbeling van naakte eigendom voor de tenuregever, verdubbeling van vruchtgebruik voor de tenurehouder). Het beneficium werd gebruikt als vergoeding voor prestaties van allerlei vassi en commendati en vormde als dusdanig een der constitutieve elementen in het zich ontwikkelende leenstelsel.

Het precaríum had een zuiver economische doelstelling, namelijk het doen renderen van de gronden van de kerkelijke tenuregever. De precarist was gehouden tot het betalen van een jaarlijkse cijns (in geld of in natura) en tot het presteren van een aantal gratis werkdagen op de eigen kerkelijke gronden. Dit precarium-model werd in niet onbelangrijke mate gehanteerd bij de uitbouw van het heerlijk stelsel. In het kader van de uitbating der grote agrarische domeinen of víllae werd het stilaan gebruikelijk dat de heer ook onvrije tenures (onvrij in hoofde van de tenurehouder) verleende aan zijn laten en lijfeigenen (servi casati). De onvrije tenurehouder betaalde hiervoor een jaarlijkse cijns, stond een gedeelte van zijn oogst af aan de heer, presteerde een aantal werkdagen op de terra indomínicata van de heer en bebouwde daarnaast zijn mansus. Beneficia en precaria waren oorspronkelijk niet erfelijk. Ze werden aanvankelijk voor een beperkte termijn (voor een periode van vijf jaar, bijvoorbeeld, maar hernieuwbaar) of hooguit ad vitam toegekend. Maar de combinatie- mogelijkheden (beneficium/precaríum datum/oblatum) gekoppeld aan een beneficium/precarium oblatum/datum) brachten met zich dat in het contract de erfelijkheid der tenure gestipuleerd werd. En in de loop der 9de eeuw worden beneficia en precaria erfelijk zonder meer.

Behalve contracten met zakelijke inslag kende het Frankische recht eveneens een contract met persoonlijke inslag: de commendatio (aanbeveling). De commendatio hield de mogelijkheid in voor arme, zwakke, in de verdrukking geraakte vrije mannen, die zich moeilijk wisten te verdedigen, om zich aan te bevelen bij, zich op te dragen aan rijke, machtige seniores (cliëntelevorming). Met behoud van hun persoonlijke vrijheid verwierven zij aldus levenslang het statuut van commendatus of vasallus. De senior bood zijn commendati en vasalli bescherming en voorzag in hun levensonderhoud, terwijl deze laatsten allerlei diensten, inclusief wapendienst (vorming van privé-milities), presteerden voor hun senior, ook al bleven zij als vrije mannen in theorie althans onderworpen aan de koninklijke heerban. Deze privatiseringstrend was een even natuurlijke als evidente repliek op de machteloosheid van de koning om zijn mundium en bannum tegenover zijn onderdanen daadwerkelijk uit te oefenen en hield de feitelijke bevestiging in van de faling van het gebruik van het Frankische familiaal model (mundium, familiale solidariteit, etc.) voor het bestuur van een regnum.

Tevens beantwoordde hij volledig aan de atomisering van het sociaal-economisch leven en aan de terugplooiing ervan op gesloten, naar autarkie neigende domaniale structuren. En deze kleinschalige entiteiten waren wel geschikt voor uitbouw naar het model van het Frankische familierecht via een blow up en enige extensieve interpretatie. Binnen de grenzen van zijn domein wist de senior wel zijn mundium en bannum te realiseren. Trouwens, de snelle welhaast exponentiële expansie van het commendatio-systeem werd niet zonder enig eigenbelang in de hand gewerkt door de Karolingers. Karel de Grote rekende er ten stelligste op de senior seniorum te blijven en had als dusdanig interesse voor en belang bij de uitbreiding van het commendatio-netwerk. De wetgevende maatregelen volgden elkaar op: 806, veroordeling van de vrije mannen voor het verlaten van de senior; 813, verbod voor de vrije mannen om hun senior te verlaten; 865, de verplichting voor elke vrije man om zich aan te bevelen bij een senior. En op deze wijze bracht de koning zelf de finale doodsteek toe aan het staatsconcept.             

Naast deze los van elkaar staande en als zodanig verder gebruikte contracten (beneficium-, precarium- en commendatio-contract) creërden de Karolingers een nieuw contract, namelijk het klassieke leencontract. Een creatio ex nihilo was het zeker niet. Het bestond uit de samenvoeging van, de verbinding tussen twee reeds afzonderlijk bestaande contracten, zijnde het commendatio- en het benefícium-contract. Een tweeëenheid dus, die ruimte toeliet voor uiteenlopende interpretaties en voor interne verschuivingen: eenheid of tweeledigheid; bipolariteit in evenwicht of met overwicht van het persoonlijke (uit het commendatio-contract) op het zakelijke (uit het beneficium-contract), ofwel omgekeerd van het zakelijke op het persoonlijke. Het was duidelijk een flexibel model, vatbaar voor aanpassingen aan de maatschappelijke realiteiten en derhalve niet gespeend van enige flou artistique. Maar de doelstellingen van de Karolingers waren duidelijk, ondubbelzinnig en rechtlijnig. Vastgesteld werd dat vele vrije mannen zich onder commendatio van een senior plaatsten om op deze wijze te ontsnappen aan de zware lasten van de koninklijke heerban. Vele seniores weigerden zich immers te onderwerpen aan deze heerban en met hen uiteraard ook hun commendati of vassi.

Daarop reageerden de Karolingers, daarop reageerde Karel de Grote door aan hen, aan zijn persoonlijke commendati of vassi, een beneficium met, daaraan verbonden als te leveren prestatie door de houder van dit beneficium (tenurehouder), militaire dienstplicht te verlenen. Tevens werden de seniores zwaar onder druk gezet om militaire dienstplicht te presteren en om hun commendati of vassi mee te brengen. Daardoor zagen de seniores zich dan weer verplicht het systeem over te nemen en aan hun commendati of vassi eveneens een benefícium met, daaraan gekoppeld, militaire dienstplicht te verlenen. Aldus werden commendatio en benefícium (met militair karakter) onverbrekelijk aan elkaar gesmeed tot een nieuw contract, zijnde het leencontract met persoonlijke en zakelijke inslag en met een primaire militaire doelstelling, die ongeacht de verdere evolutie een kenmerk van het leencontract zal blijven en directe implicaties heeft voor de invulling van de auxilium-plicht van de leenman ten aanzien van de leenheer en voor de uittekening van het feodale erfrecht (uitsluiting van vrouwen en van ascendenten omwille van de mogelijke militaire aspecten van de auxilium-verbintenis). Maar reeds door Karel de Grote zelf werd dit initiële concept verruimd en, meer speciaal, in een tweevoudige richting uitgebreid. Naast een militaire doelstelling ontwikkelde zich spontaan een bestuurlijke doelstelling, die resulteerde in de opbouw van een bestuursapparaat op basis van het leencontract: net als militairen werden ook ambtenaren aan de koning verbonden door middel van een leencontract en, naar dit voorbeeld, aan de senior.

Tevens onderging het begrip benefícium binnen de hier besproken leenheerlijke context een verregaande inhoudelijke transformatie. Oorspronkelijk was dit benefícium uitsluitend een stuk grond. Maar naast deze betekenis, die uiteraard bleef bestaan, kwamen er nieuwe inhouden. Zo kon het benefícium onder meer slaan op het ambt zelve dat door deze ambtenaren werd uitgeoefend. En dit ambtsleen kon dan al of niet een territoriale basis hebben.

Hofambten werden ambtslenen zonder territoriale basis, terwijl het ambt van gouwgraaf uitgroeide tot een ambtsleen met territoriale basis. Deze territoriale basis was dan het ressort (de rechts- en bestuurskring) waarbinnen de gouwgraaf zijn ambt uitoefende. Het begrip benefícium kon derhalve meerdere ladingen dekken. In de loop der 10de eeuw werd de term benefícium trouwens geleidelijk overvleugeld door de term feodum, die in eerste instantie een geheel van rechten betekende, die op een bepaalde zaak konden uitgeoefend worden. Deze rechten waren uiteraard van feodale, van leenrechtelijke aard.

Dat de Karolingers zin hadden voor persoonlijke relaties bleek niet alleen uit hun houding ten aanzien van het commendatíosysteem of uit hun bijdrage tot inplanting en veralgemening van het feodale systeem, maar ook uit hun relatiegeschenken, met name de immuniteitsprivileges. Op grote schaal verleenden zij, voornamelijk aan belangrijke abdijen, dergelijke voorrechten, die een bijna absolute juridische en fiscale onschendbaarheid inhielden voor de houders ervan. Maar de hierin vervat liggende autonomie oversteeg en overleefde uiteraard de gepersonaliseerde draagwijdte van het geschenk.

Heeze

II  HET  FAILLIET  VAN  HET  KAROLINGISCHE  CONCEPT

De Karolingische maatschappelijke orde was grotendeels een blow up van het Frankische familiale model. Deze schaalvergroting impliceerde uiteraard een verhoogde spanning op de draagdraad bij uitstek van het systeem, zijnde de man-man-relatie. Het allesomvattende, allesoverspannende en allesverbindende netwerk van personele afhankelijkheidsbanden, geconsolideerd met en door een materieel of zakelijk onderpand, was derhalve zeer kwetsbaar. Het stond of viel met de draagkracht van deze personele banden. Het is ermee gevallen.

In de oorspronkelijke Karolingische uittekening van deze ordening lag de klemtoon zeer duidelijk op het persoonlijke element, op de te presteren diensten van de commendatus aan de senior of senior seniorum. De afgesloten contracten waren íntuítu personae-contracten, die enkel de contractanten zelf bonden. Dit hield twee aspecten in. Enerzijds dat de contracten ophielden te bestaan bij overlijden en dat het materiële onderpand (beneficíum) terugging naar de senior; anderzijds dat de machts- en gezagsuitoefening, die via dit netwerk verliep, nooit kon uitgroeien boven het niveau der indirectheid der versnijding want 'de man van mijn man was niet mijn man'. Alles draaide dus rond deze individuele band, rond de verbintenissen van trouw en loyaliteit, van bescherming en onderhoud, van raad, hulp en dienstverlening die ermee verbonden waren. Het Karolingische bestuursplan kon slechts slagen binnen deze krijtlijnen, slechts stand houden zolang deze persoonlijke band zijn volle gewicht en betekenis bleef behouden, zolang het zakelijke element ondergeschikt bleef aan het persoonlijke element. De structurele zwakte van het systeem kwam volop tot uiting in de tweede helft der 9de eeuw (na het Verdrag van Verdun, 843) met de snelle, spectaculaire ineenstorting van het Karolingisch vorstelijk gezag, vooral in het Westelijk deelrijk, maar ook in het middenrijk en iets minder in het Oostelijk deelrijk. Vele factoren speelden hierbij een rol. Er was het weer op gang brengen van het bijna automatische verkavelingsmechanisme van de verdeling van het patrimonium. Er waren de invallen van de Noormannen in het Westen en van de Hongaren in het Oosten en de onmacht van de Karolingische vorstelijke macht om die in te dijken. Het gevolg hiervan was dat machtige lokale heren zelf de verdediging van hun gebied in handen namen, burchten en kastelen bouwden. De protectio waarop zij gerekend hadden bleef duidelijk uit. Aan de onmacht der Karolingers om hun protectio-verbintenis na te komen beantwoordde de onwil der machtige lokale heren om hun auxilium-verbintenis na te komen. Op deze wijze werd de persoonlijke band op zijn meest gevoelige plaats aangetast en verschoof de klemtoon van het persoonlijke naar het zakelijke element. Het benefícium, later het feodum won aan betekenis en gewicht. Deze verzakelijking van het systeem (réalisatíon) betekende concreet dat de rechten van de tenuregever op de tenure afnamen, terwijl de rechten van de tenurehouder op de tenure in gelijke mate toenamen. Tenures (precaría, beneficia, feoda) werden erfelijk. Dit gold niet alleen voor de gronden maar ook voor de ambten, met inbegrip van de ambtslenen met en zonder territoriale basis. Tenures konden vervreemd, verkocht worden, zelfs geheel of gedeeltelijk in tenure doorgegeven worden. De tenurehouder mocht meerdere tenures houden. Deze evolutie verliep uiteraard niet lineair, maar op het einde der 9de eeuw was het reeds duidelijk dat de oorspronkelijke opdeling der rechten op de zaak in naakte eigendom en vruchtgebruik niet meer aan de realiteit beantwoordde. Erfelijkheid, vervreemding en pluraliteit der tenures in hoofde van de tenurehouder overstegen uiteraard het recht van vruchtgebruik en holden het recht van naakte eigendom der tenuregever verder uit. Om deze de facto gegroeide situatie terug de jure te kunnen vatten, voerden de universitair geschoolde juristen der 13de eeuw een nieuwe terminologie in. Zij definieerden alles vanuit het domínium-concept en omschreven de rechten der tenuregever op de zaak als het dominium dírectum en de rechten der tenurehouder op de zaak als het dominíum utíle. Met de Franse Revolutie van 1789 verwierven de tenurehouders uiteindelijk de volle eigendomsrechten over hun tenure, die dan uiteraard ophield een tenure te zijn, terwijl de oorspronkelijke tenuregevers volledig uitgekleed werden en geen enkel recht meer behielden.

In de context van deze laat 9de- en 10de-eeuwse evolutie ontstonden de heerlijkheden, ontstond het heerlijk stelsel. Machtige lokale heren maakten van deze situatie gebruik en misbruik om het recht in eigen handen te nemen, om vorstelijke rechten of regalia te usurperen, om vorstelijk gezag in eigen naam te gaan uitoefenen binnen de grenzen van hun domein, van hun ambtsgebied, van het gebied waaraan de Karolingers een immuniteitsprivilege verleend hadden. Het heerlijk stelsel dook op in een sterke centrifugale, decentraliserende stroom, vulde plaatselijk en ten dele het centrale gezags- en machts-vacuum op en activeerde krachtige autonomie-tendenzen binnen domeinen en ambtsgebieden.

III  HEERLIJK  STELSEL  EN  LEENSTELSEL

In de voorafgaande, grotendeels ongedifferentieerde behandeling der leenheerlijkheid werd reeds een aantal elementen aangebracht, waaruit af te leiden viel dat leenstelsel en heerlijk stelsel niet zonder meer samenvielen. Hoewel beide stelsels in eenzelfde historische context tot ontwikkeling kwamen, van origine uit tal van raakpunten en zelfs raakvlakken hadden, elkaar voortdurend doorkruisten, interfereerden en karakteristieken op elkaar overdroegen, ging het wel degelijk om twee fundamenteel van elkaar verschillende juridische en maatschappelijke stelsels. Met en door de Franse Revolutie, die beide stelsels als één geheel beschouwde, werden ze in principe, dit is exclusief de naweeën, opgedoekt. Dit bracht met zich dat ook in het historisch onderzoek het distínguo tussen beide instellingen niet altijd even scherp getekend werd.

De oorspronkelijke finaliteit van beide stelsels was verschillend. De economische doelstelling van het heerlijk stelsel stond tegenover de militair-bestuurlijke doelstelling van het Karolingische leenstelsel. Dit kwam vooral tot uiting in het contract, het cijnscontract voor de uitbating van het heerlijk domein en het leencontract met zijn persoonlijk en zakelijk element, dat de relatie tussen leenheer en leenman fixeerde. Het verzakelijkingsproces enerzijds, de afbouw van het leenstelsel als militair en bestuurlijk instrumentarium ten voordele van nieuwe, op het geleerde recht af gestelde staatsconcepten anderzijds brachten functieverlies van de feodaliteit met zich en geleidelijke reductie ervan tot een sociaaleconomische realiteit, die niet zover af lag van het heerlijk stelsel. Het wezenlijke verschil, evenwel, tussen cijns- en leencontract bleef bestaan. Maar voor de inrichting van het heerlijk domein werd niet uitsluitend beroep gedaan op cijnscontracten. Ook leencontracten konden er aan bod komen.

Daarenboven dekten de begrippen leen en heerlijkheid elkaar niet noodzakelijk. Een heerlijkheid kon een leen zijn en omgekeerd (feodale heerlijkheden), maar lang niet alle heerlijkheden waren lenen (allodiale heerlijkheden) en niet alle lenen waren heerlijkheden. Het concept leen was in zekere zin ruimer dan het concept heerlijkheid. Het begrip leen kon behalve op gronden (grondlenen) ook betrekking hebben op ambten (ambtslenen met of zonder territoriale basis), op geld (geldlenen), op panden (pandlenen), etc. Een heerlijkheid daarentegen was steeds een territorium, een grondgebied met een heer, die binnen de grenzen van zijn heerlijkheid bepaalde rechten mocht uitoefenen op de inwoners ervan. Deze heerlijke rechten waren van een totaal andere orde dan de leenrechten, qua herkomst op te splitsen in domaniale rechten (teruggaand op het heerlijk domein en enkel van toepassing op onvrije tenurehouders) en gezagsrechten (teruggaand op de usurpatie van regalia en van toepassing op alle inwoners, zowel op vrije als op onvrije tenurehouders). Precies de rechtspositie van de heer der heerlijkheid typeerde ten volle dit stelsel en liet toe het van het leenstelsel te onderscheiden. De heerlijkheid was een rechts- en bestuurskring met inwoners die rechtstreeks onder het overheidsgezag van de lokale heer stonden. Constitutieve elementen van dit overheids-gezag waren mundium en bannum. Als dusdanig verschilde het van nature in niets van het overheidsgezag der vorsten (koningen, hertogen, graven) en verried het zijn Frankische origines. Ook vorsten waren dragers van mundium en bannum: de koningen oefenden ze in eigen naam uit, de hertogen en graven als leenmannen in naam van hun leenheer, de koning. De heer der heerlijkheid oefende mundium en bannum eveneens in eigen naam uit en dit zowel in een feodale als in een allodiale heerlijkheid. Hij was derhalve geen vertegenwoordiger van het vorstelijk gezag en bekleedde een unieke rechtspositie gekenmerkt door een verregaande autonomie. Binnen de grenzen van zijn heerlijkheid gedroeg hij zich als een koning van een miniatuurstaat. En toch was hij ondanks dit alles, geen soevereine vorst. Hij ressorteerde immers onder het oppergezag (dominium eminens) van de vorst (koning, hertog, graaf) in wiens vorstendom zijn heerlijkheid gelegen was. Pas wanneer hij zich ook aan dit oppergezag (dominium eminens) onttrok, zette hij een beslissende stap in de richting der autonome staatsvorming. Maar het onderscheid tussen de heer en de houder van een ambtsleen met territoriale basis mocht dan de jure wel duidelijk zijn, de facto was de grenslijn minder makkelijk te trekken. Tal van hertogen en graven stelden zich de facto op als autonome vorsten, realiseerden zich niet meer dat zij gezag uitoefenden in naam van hun leenheer, de koning, en bekommerden zich nauwelijks om de verbintenissen van hun leencontract of reduceerden hun leenverband tot een vage, haast symbolische aangelegenheid. Maar, ten aanzien van het heerlijk gezag, stonden zij erop het dominium emínens uit te oefenen. De machts- en gezagspositie van de heer werd geconcipieerd vanuit het Frankische recht. Het mundium was een sleutelbegrip uit het Frankische privaatrecht, en meer in het bijzonder uit het Frankische familierecht. Het mundium (mondigheid) was het gezag van de volwassen man als hoofd van het gezin over de gezinsleden (vrouw en kinderen) en over hen die onder zijn voogdij stonden. Dit mundium impliceerde plichten, vooral plichten, zoals bescherming, onderhoud en opvoeding. Het impliceerde ook rechten, zoals het correctierecht (tuchtigen maar niet doden) bij ongehoorzaamheid. De privaatrechtelijke opbouw van het Frankische staatsgezag hield in dat ditzelfde mundium werd overgedragen op de vorst (vorst-onderdanen = gezinshoofd-gezinsleden) en later eveneens op de heer van de heerlijkheid. Het domein, later de heerlijkeid, vormde de ideale entiteit voor de uitbouw van dit familiale model. Het mundium werd evenwel versterkt door het bannum. Het bannum was de feitelijke macht (het recht van de sterkste) om te bevelen, te straffen (eventueel te doden) en boetes te innen. Het was geen juridisch gefundeerd concept, het stoelde niet op een rechtstheoretische onderbouw. Het was een feitelijk gegeven: wie in staat was macht uit te oefenen, mocht die ook uitoefenen en legitimeerde zich door zijn feitelijk optreden. Een dergelijk concept - hoe zou het anders kunnen - bevorderde natuurlijk de usurpatie van macht, ook van koninklijke macht en koninklijke rechten (regalia), vooral wanneer bleek dat de koning niet in staat was zelf dit bannum waar te maken. De vorming der heerlijke macht voltrok zich in een dergelijke situatie.

Het probleem van de machts- en gezagsverhouding tussen de heer van de heerlijkheid en de vorst in wiens vorstendom zijn heerlijkheid gelegen was, werd niet geregeld, kon niet geregeld worden vanuit het Frankische recht waarin terzake geen aanknopingspunten te vinden waren. In een tijd van verregaande privatisering, van decentralisatie, van verkaveling en verbrokkeling van territorium, macht en gezag stond dit probleem echt niet aan de orde. Pas met de Renaissance van de 12de eeuw, met de pogingen tot versterking van het vorstelijk gezag, met de herleving van het imperium-gedachtengoed, met de juridische uittekening der hiërarchische verhoudingen in een centraliserende beweging kreeg deze vraagstelling opnieuw enige betekenis. De oplossing lag in de uitdieping van het dominium-concept en het voorbehouden aan de vorst van een domínium emínens (oppergezag) dat boven het domínium van de heer uitstak. De opsplitsing van het dominium-begrip opende trouwens nog vele andere uitwegen.